نگاهی تاریخی به نوع پوشاک ایرانیان

معرفی کتاب

با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال که یکی از ویژگی های آن خریدهای نوروزی به ویژه پوشاک است، مطالعه کتاب هایی با موضوع پوشاک، آن هم در زمینه پوشاک ایرانیان از آغاز تا پایان دوره ساسانی شاید خالی از لطف نباشد. به ویژه این که در سال های اخیر با رواج انواع پوشاک خارجی در ویترین لباس فروشی های کشور به نوعی با تهاجم فرهنگی از منظر عرضه انواع لباس های تولید کشورهای بیگانه مواجه هستیم که با مراجعه به تاریخچه کهن و پربار پوشاک در کشورمان می توان در اندیشه های امروزی در مواجه با پوشاک خارجی تجدید کرد. در این زمینه، کتاب«پوشاک در ایران باستان» نوشته فریدون پوربهمن که با ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی و ویراستاری علمی دنیا مملکت دوست قابل توجه و تامل است. این اثر دومین کتاب از مجموعه فرهنگ و تمدن دنیای کهن محسوب می شود که توسط انتشارات امیر کبیر در تهران چاپ و منتشر شده است.

این کتاب شامل پیشگفتار، مقدمه، فصل اول تا هفتم، نتیجه گیری، بخش های مراجع، منابع تصاویر، فهرست منابع و در آخر، بخش نمایه است. مولف کتاب، فریدون پور بهمن در رشته تاریخ باستان موفق به اخذ درجه دکتری شده است. وی کتاب «پوشاک در ایران باستان» را به زبان فرانسه تالیف و هاجر ضیاء سیکارودی آن را به فارسی ترجمه کرده است. طرح های بسیاری که در کتاب در موضوع پوشاک آمده است به فهم بهتر مطالب کمک می کند. در این کتاب مولف به توصیف پوشاک طبقات مختلف جامعه در ایران باستان پرداخته است و در ضمن تا اندازه ای شرایط اقتصادی و اجتماعی اقشار مختلف جامعه را شرح میدهد و همچنین تلاش می کند به برخی از ویژگی های جامعه شناسی و انسان شناسی دوره باستان بپردازد. نکته دیگر اینکه در پایان هر فصل مراجع مطالب هر فصل ذکر می شود.

در این فصل اول کتاب ابتدا به موقعیت جغرافیایی و اقتصادی ایران به صورت کلی پرداخته می شود و سپس درباره پیشینه اقوام ایرانی، دین غالب، اقلیت های مذهبی از دوره باستان تا امروز و زبان مردم ایران مطالبی بیان می شود. همچنین در فصل دوم که با عنوان« دوران ما قبل تاریخ» نامگذاری شده است، درباره مناطق ما قبل تاریخی شامل عیلام، بابل و آشور و سرنوشت مردمان آنها از آغاز تا انتها توضیح داده می شود و پس از آن همراه با ارائه طرح هایی، پوشاک اقوام مذکور مورد توجه قرار می گیرد. مطالب فصل سوم هم عبارتند از تاسیس پادشاهی ماد، قبل از مادها، مادها در ابتدا، مادها در برخورد با پادشاهی اورارتور( آرارات)، آشور، سکاها، لیدیه و حکومت پادشاهان ماد. پس از توضیح درباره عناوین ذکر شده به جامه های مادی پرداخته شده است. آرایش مو و سربند های مادی، اجزای دیگر لباس مادها، پوشاک جنگجویان ماد و جواهرات در دوره مادها مطالب بعدی این فصل را تشکیل می دهند. در ادامه، توضیح درباره نخستین امپراتوری ایران یعنی امپراتوری هخامنشی اولین قسمت فصل چهارم را تشکیل می دهد. بعد از این بخش به پوشاک پارسی پرداخته شده است و در ادامه جامه سنتی پارس ها، ضمائم لباس های هخانمنشیان، آرایش های مو و سربند های پارس ها و پوشاک زنان هخامنشی می آید. پس از پوشاک زنان در این دوره درباره لباس جنگی در دوره هخامنشیان توضیح داده شده است. ضمنا درباره تیر و کمان ها، ریسمان ها و ارابه جنگی که زیر مجموعه ابزار آلات جنگی هستند جداگانه شرح داده شده است.

در فصل پنجم نیز ابتدا با چگونگی روی کار آمدن اسکندر، پیوند فرهنگ ایرانی و یونانی توسط او، وقایع بعد از او از جمله تقسیم جهان به سه امپراتوری، اتفاقات پس از این تقسیم و حکومت پادشاهان سلوکی آغاز می شود. در بخش بعد نویسنده به این موضوع پرداخته است که: اسکندر "تمدن یونانی را بر نمدن آرام و صلح آمیز ایرانی ترجیح می داد." و در نتیجه اینکه چند فرهنگ در این زمان با هم اختلاط پیدا کردند (ایرانیان با فرهنگ های مختلف و یونانیان با فرهنگ هلنی)، هنرمندان ایرانی نیز می بایست خود را با ذوق و سلیقه های مشتریان چند ملیتی وفق میدادند و بدین ترتیب هنر ایران و در نتیجه پوشاک آن دچار تحول شد. بحث فوق به طور کامل شرح و بسط داده شده است. این فصل با آوردن نمونه از مجسمه هایی که اختلاط فرهنگ ایرانی و یونانی در انها محرز است،به پایان می رسد.

در ادامه، تاریخ دوره اشکانیان نخستین مبحث این فصل ششم را به خود اختصاص می دهد. پیشینه قوم پارت و منطقه پراکندگیشان، ویژگیهای آنها، چگونگی قدرت گرفتن و تشکیل پادشاهی اشکانی و سرگذشت پادشاهان آن مطالب این بخش از فصل ششم را تشکیل می دهند. شیفتگی پادشاهان پارت نسبت به تمدن یونانی از یک طرف و اشتیاق شدید مردم ایران نسبت به تمدن و هنر ایرانی درابتدا اتفاق افتاد اما "این فشار ملی گرایانه که به نفع پادشاهان نیز بود خصوصا زمانی که جنگ ها و کشمکش ها تاج و تختشان را به لرزه در می آورد کم کم راه را به سوی ایرانی کردن هنر باز کرد. به این ترتیب به واسطه هنر پارتی، سبک یونانی-ایرانی جانشین سبک نو-ایرانی شد."

در این بخش، این موضوع با آوردن شواهد و مدارک مفصلا توضیح داده می شود.

ویژگی های هنر پارتی، پارچه در این دوران، اجزای لباس پارت ها، شباهت لباس آنها به لباس مادها، نیز به طور مختصر از دیگر مطالب این فصل هستند. بعد از این قسمت عنوان بندی این فصل به این ترتیب است و درباره هر یک به صورت مفصل توضیح داده می شود: جامه شاهان و شاهزادگان، لباس نظامی، تجهیزات جنگی از جمله زره،لباس مذهبی، و مواردی چون، آرایش موها، جواهرات، کفش ها و لباس زنان. پس از سرگذشت امپراتوری ساسانی در ابتدای فصل هفتم به صورت نسبتا خلاصه، در زیر مجموعه جامه ساسانی ها ابتدا به ترتیب درباره پارچه ها، لباس جنگی، کلاه خود، سلاح ها، چاقچور و پوشش سر و آرایش موها در این دوران مطالبی ذکر شده است. ذیل عنوان پارچه، درباره چگونگی ورود ابریشم از چین به ایران، صادرات لباس از ایران به بیزانس، قدرت ساسانیان به خاطر جاده ابریشم، پیشرفت هنر نساجی در این زمان و علت آن، کیفیت این نوع پارچه ها، هنر بافندگی در ایران و ... سخن گفته می شود. در قسمت بعد به بررسی پوشاک در دوره ساسانی با استفاده از جامهای نقره ای و طلایی یافت شده و تخته سنگهای باستانی مثل نقش رستم پرداخته شده است. در هر یک از این اشیاء، یکی از پادشاهان ساسانی و اطرافیان او مورد بررسی از نظر پوشاک قرار گرفته اند.این پادشاهان عبارتند از: اردشیر اول، بهرام دوم، نرسه، بهرام پنجم(گور)،پیروز و خسرو اول.در قسمت بعد نیز اختصاصا جامه دربار ساسانی مورد توجه قرار گرفته و باز هم به پادشاهان با استفاده از اشیاء و نقوش در زمینه پوشاک پرداخته شده است.

شلوار ساسانی عنوان بعدی این فصل را تشکیل میدهد. بعد از آن به توضیح درباره جامه های ساسانیان از نظر رنگ آمیزی می رسیم. در این قسمت نیز تنها به رنگ پوشاک پادشاهان پرداخته شده. در قسمت بعد پوشاک زنان در این دوره مورد مطالعه قرار میگیرد. قبل پرداختن به اجزای لباس درباره وضعیت اجتماعی زنان توضیح داده شده است. در نهایت به این نتیجه می رسد که "در واقع پول و ثروت بود که قانون را می ساخت، زن طبقات پایین جامعه متاسفانه فقط میتوانست از تصاویر هنری حذف شود؛ نقصانی که باعش می شود تنها به لباس زنان اشراف و طبقات مرفه جامعه بپردازیم."(صفحه 195) سپس به بررسی نقوش برجسته طاق بستان و نقش رستم، موزاییک های بیشاپور و قطعات طلا کاری شده موجود در موزه های مختلف دنیا مربوط به آن دوران پرداخته است. جامه مذهبی در دوران ساسانی، پاپوش های ساسانیان شامل پوتین ها و کفش های کوتاه و فرش در آن دوران مطالب بعدی فصل را به خود اختصاص داده اند.

بخش پایانی کتاب، نتیجه گیری است که در آن ابتدا موانع تحقیق در رابطه با پوشاک بیان می شود و در ادامه مولف می گوید: "مهمترین مسئله ای که باقی می ماند این است که هر علمی که تحولات آن به کشفیات آینده بستگی دارد نمی تواند کاملا به طور دقیق تحقق پیدا کند." و "به روزی خواهیم رسید که اندکی از زندگی روزانه اجدادمان در شرایط بسیار ساده و فقیرانه تر از شزایط ذربارهای سلطنتی را که در این کتاب غایب است لمس کنیم."(صفحه 211) نکته مهمی که در این بخش به آن اشاره شده این است که حتی در دوره هخامنشیان نیز" شناخت لباس این دوران به جز آنچه لباس شاهان، خانواده آنها، نجبا و نظامیان اختصاص داده شده غیر ممکن است."

در حقیقت این بخش به نتیجه گیری کلی با توجه به شرایط اجتماعی و اخلاقی و مقوله پوشاک در دوران باستان پرداخته شده است. به عنوان مثال با وجود فقدان اسناد صحیح، کافی است که به طور مختصر زمینه اجتماعی را باز سازی کرد که نمود های آشکاری از بدبختی واقعی مردم و بالاتر از آن زندگی عادی روزانه آنان به دست آید.

منبع:

فریدون پور بهمن ، « پوشاک در ایران باستان»، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی و ویراستاری علمی دنیا مملکت دوست، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1392