عملکرد بی‌بی‌سی در عمق بخشی به روابط رژیم پهلوی و دولت انگلیس

کافه تاریخ- مقالات

شبکه رادیویی بی‌بی‌سی فارسی، به عنوان بخشی از سرویس جهانی بی‌بی‌سی، با دریافت بودجه سالانه خود از وزارت امورخارجه انگلیس، به عنوان بازوی دیپلماسی عمومی این وزارتخانه در چارچوب سیاستهای کلی آن عمل می‌کند (هوشنگ‌مهدوی، بی‌تا). به همین علت برای مطالعه روابط رژیم پهلوی و رادیو بی‌بی‌سی باید در نظر داشت که نحوه تعامل و تقابل این دو با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی با روابط سیاسی و اقتصادی دولت انگلیس و ایران داشته و دارد. در واقع، رابطه رادیو بی‌‌بی‌‌سی فارسی با پهلوی دوم تابعی از رابطه دولت انگلیس با ایران بود. از همین‌رو، بسیاری از اقدامات بنگاه سخن‌پراکنی بی ‌بی ‌سی در جهت حمایت و یا فشار بر رژیم پهلوی دوم در خلال سالهای1320 تا 1357 در این دایره معنا می‌یافت.

تاریخچه راه اندازی شبکه بی بی سی در ایران
نخستین بار در بحبوحه جنگ جهانی دوم، در 29 دسامبر 1939، سر ریدر بولارد مسئول سفارت انگلستان در تهران به وزارت امور خارجه این کشور پیشنهاد کرد که «به دلیل موفقیت دولت آلمان در تبلیغاتش در کشور ایران و شکست تبلیغاتی انگلیسیها برای مقابله با آن» شبکه رادیویی بی‌بی‌سی برای فارسی‌زبان‌های ایران نیز برنامه تولید کند. وزارت امور خارجه انگلیس در هشتم فوریه 1939، در پاسخ مثبتش به این درخواست بولارد، اعلام کرد که وزارت خزانه‌داری در حال آماده‌سازی مقدمات لازم و فراهم نمودن کمکهای مالی برای راه‌اندازی شبکه بی‌بی‌سی در ایران است.
از این رو، حسن موقر بالیوزی، مجری جوان و بهایی مسلک ایرانی1، در 29 دسامبر 1940 نخستین برنامه رادیو بی‌بی‌سی فارسی را با این جمله آغاز نمود: «سرویس بی‌بی‌سی فارسی در حال کمک به ایجاد یک رابطه جدید میان کشور بریتانیا و ایران است»2
برخلاف مدعای بالیوزی، پس از راه‌اندازی رادیو بی‌بی‌سی در ایران روابط دو کشور پرتنش و بحرانی شد چرا که اساساً هدف از «تأسیس بخش فارسی رادیوی بی‌بی‌سی در اصل برای خنثی کردن فعالیتهای تبلیغاتی بخش فارسی رادیو برلین برای مخاطبان ایرانی و تحت فشار قرار دادن رضا‌شاه پهلوی در پیروی از سیاستهای جنگی متفقین و، در مرحله بعد، توجیه اشغال نظامی ایران به توسط نیروهای نظامی بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی صورت گرفت»
پس از گذر از دوران جنگ جهانی دوم، رویکرد رادیو بی‌بی‌سی نسبت به‌شاه جوان پهلوی ملایم‌تر شد. بی‌بی‌سی، همراه با شورای بریتانیایی، در حال ایجاد چارچوبی برای تبلیغات فرهنگی لندن در تهران بود که بعدها دیپلماسی عمومی انگلیس را در ایران راهبری می‌کرد.3
رادیو بی‌بی‌سی پس از روی کارآمدن دولت ملی ـ مذهبی دکتر مصدق، ضمن تفکیک میان مواضع خود در قبال دولت ایران و محمدرضا شاه، با حمایت از ‌شاه ایران، به انتقاد از مواضع دولت ملی مصدق پرداخت. رویکرد خصمانه بی‌بی‌سی نسبت به دولت مصدق رابطه مستقیمی با سیاست موازنه منفی دولت وی در جهت ملی کردن صنعت نفت داشت. از این‌رو، طی 30 تیر 1331 تا 28 مرداد 1332 علناً در مخالفت با دولت مصدق موضع گیری نمود.
باید در نظر داشت که نفت خام در تعیین جهت گیری سیاست خارجی لندن در قبال کشورهای دیگر شاخصه مهمی محسوب میشود؛ به عبارت بهتر، سیاستهای نفتی دولتها تأثیر راهبردی و مهمی بر روابط آنان با دولت انگلیس داشته و دارد. این مسئله درباره دولت ایران نیز صادق بود چرا که نگرش مقامات سیاسی انگلیس به تهران حاکی از این است که ایران برای انگلیسیها «یک منبع مهم نفت خام و یک متحد با ارزش استراتژیک در این بخش آشفته و پرتلاطم بود و، علاوه بر آن، یک بازار در حال گسترش سریع برای صادرات انگلستان، اعم از وسایل و تجهیزات نظامی یا کالاهای ساخته شده و مصرفی، به شمار میرفت»4
به همین علت زمانی که بحث ملی شدن صنعت نفت در فضای داخلی ایران جدیتر شد و جنجال حقوقی نفت میان دولت ایران و انگلیس نیز شدت گرفت، لندن آشکارا به بی‌بی‌سی فشار آورد تا فعالیت تبلیغاتی خود را در مخالفت با دولت مصدق علنی کند. اوج این حرف شنوی بی‌بی‌سی از سیاستهای دولت انگلیس در ماجرای «ارسال پیام رمز از سوی سازمانهای خارجی حامی سرنگونی مصدق از طریق رادیوی بی‌بی‌سی برای شاه، در جریان حوادث مرداد 1332 به منظور کسب اطمینان ‌شاه از جدی بودن لندن برای سرنگونی مصدق» بود. 5

بی بی سی و کودتای 28 مرداد
پس از اجرای عملیات آژاکس و کودتای 28 مرداد 1332 به رهبری دولت انگلیس و ایالات متحده، رادیو بی‌بی‌سی بار دیگر به حمایت خود از سلطنت پهلوی استمرار بخشید. حمایت بی‌بی‌سی از پهلوی دوم که در سایه روابط راهبردی تهران ـ لندن موجب شد تا این شبکه رادیویی، برای ارتقای سطح مناسبات تجاری و اقتصادی انگلیس با ایران، پیشتیبان رسانهای پهلوی دوم باشد.
خسرو معتضد، کارشناس تاریخ معاصر، علت جانبداری مطلق بی‌بی‌سی از پهلوی دوم را خرید سلاح ایران از انگلیس می‌داند. وی با اشاره به راه‌اندازی مسابقه‌ای به عنوان «شاهنشاهی» که در آن رادیو بی‌بی‌سی به هر فردی که خدمات و مقامات شاهنشاه ایران را دقیق‌تر و زیباتر اعلام می‌نمود هزینه یک هفته گردش در انگلیس پرداخت می‌کرد، می‌گوید: «در این دوران جز تعریف و تمجید از ایران چیزی نبود و حتی در مورد جزایر سه‌گانه کوتاه آمدند چرا که شبکه بی‌بی‌سی تحت تأثیر وزارت خارجه و وزارت اقتصاد بین‌المللی بریتانیا قرار داشت»6
این ستایش از سلطنت پهلوی تا جایی ادامه یافت که بنگاه خبرپراکنی بی‌بی‌سی «در مهر 1350، به مناسبت جشنهای دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهی، یک مسابقه شعر در بزرگداشت نظام شاهنشاهی ایران ترتیب داد که به برنده آن یک بلیط دو سرة سفر به لندن تعلق می‌گرفت تا شخصاً منظومه خود را در برابر میکروفون رادیو بی‌بی‌سی بخواند»7
اما به دنبال تحولات سیاسی در عرصه بین‌الملل، نحوه عملکرد رسانه‌ای و رپرتاژ خبری بی‌بی‌سی در قبال پهلوی دوم نیز تغییر کرد. افزایش چهار تا پنج برابری بهای نفت ایران در بازار جهانی به دلیل تحریم نفتی رژیم صهیونیستی از سوی دولتهای عربی از یک سو و دکترین رئیس جمهور جدید آمریکا جیمی کارتر که‌شاه را ملزم به اعلام فضای باز سیاسی می‌کرد از سوی دیگر موجب تغییر لحن بی‌بی‌سی در قبال دولت ایران شد. در واقع، بی‌بی‌سی، که از افزایش قیمت نفت و تحمیل هزینه آن بر دولت متبوعش ناخورسند بود، با دستاویز قرار دادن دکترین کارتر به تدریج بر شیب انتقادات خود از رژیم پهلوی می‌افزود. خرید نفت ایران با بهای چند برابر از سوی دولت انگلیس، می‌توانست به طور مستقیم بر بودجه سالانه سرویس جهانی بی‌بی‌سی و به تبع آن رادیو بی‌بی‌سی فارسی نیز تأثیرگذار باشد.
بار دیگر افزایش قیمت این محصول راهبردی، یعنی نفت، موجب تیرگی در روابط تهران. لندن شد. علت گرانی نفت خام در خارج از مرزهای ایران و در نتیجة تحولات منطقهای و بینالمللی بود: نخستین دلیل گرانی قیمت نفت، افزایش مصرف داخلی کشورهای غربی در نتیجة رشد صنعتی و رفاه عمومی بود. عامل دیگر افزایش قیمت نفت، تحریم نفتی کشورهای عربی در جریان جنگ اعراب و اسرائیل بود که یکباره تقاضای نفت به اوج خود رسید.8 اما دولتهای غربی، خصوصاً انگلیس، که حساب ویژهای برای نفت خام ارزان قیمت ایران باز کرده بودند، تهران را به مؤثر بودن در افزایش بهای نفت متهم میکردند که همین امر زمینه‌ساز تغییر در سیاستهای رسانهای آنان در قبال پهلوی دوم شد.
از آن پس، محمدرضا پهلوی نیز درباره تبلیغات ضد رژیم بی‌بی‌سی حساسیت بیشتری نشان می‌داد. این مسئله تا جایی پیش رفت که پس از پخش یک فیلم مستند در برنامه پانورامای تلویزیون بی‌بی‌سی برضد حکومت ایران،‌ شاه رسماً دستور تعطیلی کل دفتر بی‌بی‌سی در تهران و اخراج کارکنان آن را صادر کرد، اقدامی که تا ماهها همه جوانب مناسبات تهران لندن را تحت‌الشعاع خود قرار داد.
طبق اسناد محرمانه منتشر شده در آرشیو ملی بریتانیا9، آنتونی پارسونز آخرین سفیر دولت انگلیس در تهران در دوران پهلوی طی گزارشی از دو عامل سازمان عفو بین‌الملل از یک سو و رسانه‌های بریتانیایی به خصوص شبکه بی‌بی‌سی به عنوان عوامل کدورت بین حکومتهای تهران و لندن در سال 1977 یاد کرده و می‌نویسد: «در پایان سال (1977)، غضب [حکومت ایران] نسبت به بی‌بی‌سی و روزنامه‌های بریتانیا بیش از هر زمان دیگری از سال 1973 بوده است»10حتی پرویز راجی، آخرین سفیر ‌شاه در لندن، در کتاب خدمتگزار تخت طاووس یکی از مأموریتهای خود در لندن را پرداخت حق‌السکوت به بی‌بی‌سی ذکر می‌کند که آنها را با حکومت ‌شاه هماهنگ سازد. وی در کتابش با اشاره به این واقعیت می‌نویسد: «این واقعاً درست است که ایران علاوه بر پرداختهای گزاف به دولت انگلیس بابت خریدهای نظامی و بازرگانی، مبالغی هم بابت جلوگیری از دشنامها و تهمت‌زدنهای بی‌بی‌سی خرج کند؟»11