آیت‌الله کاشانى و ملی شدن نفت

جنبش ملی شدن نفت، جنبشی ملی‌گرایانه بود که با همبستگی مردم و گروه‌های ملی و مذهبی محقق شد. مصدق به عنوان رهبری ملی‌گرایان از بازیگران اصلی این جنبش بود و در کنار آن آیت‌الله کاشانی نیز هدایت گروه‌های مذهبی را بر عهده داشت. او همسو با سیاست‌های دکتر مصدق تمام تلاش خود را برای پیروزی نهضت ملی نفت به کار برد و بارها با صدور اعلامیه‌های متعدد، مردم را به مبارزه و تلاش برای این پیروزی فراخواند. مبارزات آیت‌الله کاشانی در رابطه با جنبش ملی شدن نفت، رسماً از سال 1327 و تبعید او آغاز شد و تا تصویب قانون ملی شدن ادامه یافت. البته بعد از ملی شدن نفت نیز کاشانی، از این جنبش حمایت نمود. با این مقدمه کوتاه در ادامه به شرحی مختصر از این مبارزه پرداخته شده است.

از مخالفت با استعمار نفت تا تبعید به لبنان
شاید نتوان تاریخ و زمان مشخص یا واحدی را برای آغاز جنبش ملی شدن نفت در نظر گرفت؛ زیرا این جنبش از همان زمان که مردم متوجه تعدیات شرکت نفت انگلیس و ایران شدند، مورد توجه مردم قرار گرفت. با این حال می‌توان دهه 1320 و تقاضای انگلیس، شوروی و آمریکا برای گرفتن امتیازات نفتی را سرآغاز تحولات جدیدی در عرصه نفت و جنبش ملی شدن دانست. در پی این تقاضاها به خصوص تقاضای شوروی در گرفتن امتیاز نفت، مصدق با عین النصب قرار دادن سیاست موازنه منفی اعلام نمود دادن امتیاز به بیگانگان بدین معنی است که مقطوع الیدی برای حفظ موازنه راضی شود که دست دیگر او را هم قطع کنند.
این موضع‌گیری باعث شد تا مجلس در سال 1326، در پی تصویب ماده‌ای برآید که مضمون آن منتفی ساختن قرارداد نفتی با بیگانگان بود. اما انگلیس با مخالفت با این موضوع برآمد و تلاش نمود از طرق مختلف امتیاز نفتی خود را حفظ کند. اقدام انگلیس در برابر مجلس، اعتراض مردم و روحانیون به خصوص آیت‌الله کاشانی را به دنبال داشت. کمی بعد از این اعتراضات آیت‌الله کاشانی به بهانه دست داشتن در ترور شاه، به لبنان تبعید شد. دلیل اصلی این تبعید را در دو علت جلوگیری از مجلس فرمایشی مؤسسان و مقاومت در مقابل تمدید مدت قرارداد نفت با انگلیس دانسته‌اند.¹

آیت‌الله کاشانی و مخالفت او با رزم‌آرا
علیرغم مخالفت افراد و گروه‌های مختلف با امتیاز نفت انگلیس، این کشور درصدد بود از هر راهی مانع از ملی شدن نفت گردد. انگلیس تلاش‌های خود را در پی قرارداد گس- گلشائیان و نخست‌وزیری رزم‌آرا آغاز نمود. سپهبد رزم آرا به منظور تمدید و توسعه امتیاز نفت جنوب (قرارداد گس - گلشائیان) در پنجم تیر 1329 به مقام نخست‌وزیرى رسید.² نخست‌وزیری رزم‌آرا مخالفت عده‌ای زیادی از مردم به خصوص آیت‌الله کاشانی را در پی داشت؛ زیرا وی که هدف روى کار آمدن رزم‌آرا را دریافته بود، با نخست‌وزیر به مخالفت برخاست و مردم و نمایندگان را از نقشه شوم دشمن آگاه کرد.
به دنبال مخالفت کاشانی با رزم‌آرا، بازار تهران به حال تعطیل درآمد و هزاران نفر در میدان بهارستان اجتماع کرده تا از ورود او به مجلس جلوگیرى کنند.³ آیت‌الله کاشانی که بعد از 18 ماه تبعید به کشور بازگشته بود، در مقام مخالفت و مقاومت برآمد و رزم‌آرا را عامل بیگانه معرفی کرد با این اعلامیه بازار تهران تعطیل و مردم دست به تظاهرات زدند و هزاران نفر در بهارستان اجتماع کردند تا از ورود رزم‌آرا به مجلس جلوگیری نمایند و قوای انتظامی با خشونت توانستند مردم را متفرق نمایند.⁴ در پیام آیت‌الله کاشانی به مجلس شورای ملی که دکتر محمد مصدق آن را قرائت کرد آمده بود «وقتی که مسئله نفت مطرح شد وظیفه دینی و ملی خود دانستم که نظر ملت ایران را در باب مظالم شرکت نفت و حقوق مغصوبه ملت ایران در طی اعلامیه‌ای منتشر کند و جدا استیفای حقوق از دست رفته آنها را بخواهم و مخالفت مردم را با هر قراردادی و عملی که مشتمل بر تثبیت و تایید عقد اکرامی غیر نافذ سنه ۱۳۱۲ باشد اظهار نمایند.»⁵
آیت‌الله کاشانی در اعلامیه‌های متعددی که صادر کرد، برای اولین بار شعار ملی شدن صنعت نفت را مطرح کرد.⁶ حسنین هیکل سردبیر روزنامه الاهرام مصر در کتاب خود "ایران کوه آتشفشان" عزم آیت‌الله کاشانی در ملی کردن نفت را در یکی از ملاقات‌های خود با او اینچنین آورده است: آیت‌الله کاشانی با حالت تند و با عزم و اراده گفت «به زودی نفت ملی می‌شود، به زودی نفت ملی می‌شود تا اینکه هر قطره نفتی که از خاک ایران استخراج می‌شود ملک خاص ایران باشد بدون شریک...»⁷ البته آیت‌الله کاشانی در نهضت ملی شدن نفت همگام با دکتر مصدق حرکت می‌کرد.
او از حامیان اصلی مصدق در ملی شدن نفت بود و با اعلامیه‌های متعدد خود، باعث ترغیب مردم به حمایت از مصدق و جنبش ملی شدن نفت گردید. کاشانی بعد از تصویب قانون ملی شدن نفت نیز همچنان تا مدت‌ها در کنار مصدق ماند. هر چند درنهایت به دلایلی اختلافاتی با او پیدا کرد؛ اما در زمان تهدید مصدق از سوی انگلیس و نهایتاً قیام 30 تیر 1331 به مصدق وفادار بود. چنانچه پس از تهدید دولت مصدق از سوى استعمار مبنى بر دخالت نظامى و گسیل داشتن چهار هزار چتر باز و حرکت ناوهاى جنگى به طرف سواحل ایران، مجاهد نستوه با شجاعتى حسینى، از اعلام جهاد سخن به میان آورد و گفت اگر انگلیسی‌ها به خاک ایران تجاوز کنند، خوزستان را براى آنها به جهنم تبدیل مى‌کند.⁸

سخن نهایی
آیت‌الله کاشانی یکی از عوامل تأثیرگذار در پیروزی جنبش ملی شدن نفت بود. اعلامیه‌های تند او تأثیر مهمی بر تشویق مردم به مبارزه با ملی شدن نفت داشت. کاشانی در بسیاری از موارد احکامی را صادر نمود که فحوای آنها به خوبی نشان دهنده اهمیت ملی شدن نفت در اندیشه او بود. به عنوان نمونه بعد از آنکه رزم‌آرا توسط طهماسبی به قتل رسید، کاشانی طی حکمی قتل او را واجب دانست و طهماسبی را به دلیل این اقدام، منجی کشور معرفی کرد.

فهرست منابع

علی محمدی، "آیت‌آلله کاشانی"، برگرفته از وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم، 1394، و ر، ک: علی دوانی، مفاخر اسلام (معاصران)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، جلد دوم، چاپ سوم، 1377، ص 46.
جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 2، قم، نشر معروف، چاپ دوم، 1382، ص 502.
همانجا.
سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد 1، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفدهم، 1391، ص 350.
علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران 1320- 1357، تهران، نشر قومس، چاپ ششم، 1384، ص 168.
موسی نجفی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مؤلفه‌های دین، تجدد و مدنیت در تأسیس دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381، ص 476.
مدنی، همان، ص 356.
جمعی از پژوهشگران، همان، ص 503.