یکی‌ از‌ انگیزه‌هایی اصلی کشورهای افریقایی برای برقراری روابط‌ دیپلماتیک‌ با حکومت پهلوی، دریافت کـمک‌های اقـتصادی بـود.در این زمینه، مصر موفق شد‌ در‌ دوران‌ انور سادات کمک‌های مالی‌ فراوانی‌ از حـکومت‌ پهـلوی‌ دریـافت‌ کند.سنگال نیز از این‌ کمک‌ها‌ بی‌بهره‌ نبود.دوستی نزدیک امیرعباس هویدا،نخست وزیر ایـران،بـا عـبدو دیوف، نخست‌ وزیر‌ سنگال،نقش مؤثری در روابط ایران‌ و سنگال داشت....

روابط خارجی ایران با کشورهای افریقایی،پیشینهء خوبی دارد،این پیشینه را می‌توان در زمان هخامنشیان و در مصر ردیابی کرد.موج دوم روابط ایران با افریقا، بیشتر به شرق این قاره و به ویژه مهاجرت شیرازی‌ها به این منطقه برمی‌گردد. شیرازی‌ها کیلوا را به مرکز حکومت خود تبدیل کردند و جزیرهء زنگبار و شهرهای‌ دیگر را گسترش دادند و حکومت‌هایی نیز در کومور و موزامبیک ایجاد کردند.در دورهء قاجار نیز روابط از طریق کنسولگری ایران در مصر ادامه داشت.در دورهء پهلوی‌ و به ویژه پس از استقلال کشورهای افریقایی قرار شد تا با ایجاد سفارت‌خانه در برخی از کشورها روابط خارجی با این قاره برقرار شود اما این روابط به دلیل مسائل‌ ایدئولوژیک و روابط شخصی پهلوی دوم گسترش نیافت. در دورهء پهلوی به برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای‌ افریقایی‌ چندان توجه‌‌ نمی‌شد،برای مثال در این زمان ایران فقط در نـه کـشور از این قاره نمایندگی سیاسی‌ داشت‌.همچنین مجموعه معاهده‌های منعقد شده بین ایران و کشورهای افریقایی شصت‌ معاهده‌ بود‌.درحالی‌که‌ در همین زمان با شوروی 85 مـعاهده بـسته شده بود؛به عبارت‌ دیـگر،شـمار معاهده‌های بسته شده ‌‌با‌ شوروی از کل معاهده‌های بسته شده با قارهء افریقا بیشتر بود.
 
عوامل تاثیرگذار بر روابط خارجی ایران با کشورهای آفریقایی در عصر پهلوی دوم
مطالعه دربارهء‌ برقراری‌ روابط‌ با کشورهای افریقایی در وزارت ‌امورخارجه از اوایل‌ سـال 1343 شـروع شد،سپس در مرداد هـمان‌ سـال هیئت‌هایی به اتیوپی،کنیا،تانزانیا، اوگاندا،ساحل عاج،نیجریه و سنگال سفر کردند‌.ددر آذر 1348 ادارهء‌ ششم‌ وزارت‌امور خارجه به مدیر کل سیاسی وقت پیشنهاد کرد که در کنیا و تانزانیا از کشورهای‌ آنگلوفون در شرق و کـشورهای سـاحل عاج و سنگال از کشورهای فرانگوفون در غرب‌ افریقا نمایندگی تاسیس و کمبود‌ نیرو را در مرکز افریقا تأمین کند.1 روابط سیاسی حکومت پهلوی با کشورهای افریقایی بیشتر از زمینه‌های زیر متأثر بوده است:

الف:روابط شخصی شـاه و اطـرافیانش با رهـبران کشورهای افریقایی
شاه‌ با‌ هایله سلاسی،پادشاه اتیوپی و حبیب بورقیبه روابط دوستانه داشت. همچنین ازدواج وی با فوزیه،خـواهر پادشاه مصر،در ایجاد روابط نزدیک با این کشورها بسیار مؤثر بـود.2

ب:گـرایش بـرخی کشورهای‌ افریقایی‌ به جهان غرب به ویژه امریکا و همسویی‌ حکومت پهلوی با آنها
برای مثال شاه بـرای ‌ ‌تـقویت رژیم حاکم بر سومالی در برابر حکومت کمونیستی‌ «هایله‌ماریام»در اتیوپی،کمک‌های بسیاری‌ کرد‌ کـه سـبب قـطع روابط دیپلماتیک ایران‌ با اتیوپی و کنیا شد و اغلب کشورهای افریقایی را نسبت به حکومت ایران بـدبین کرد.یا همکاری‌های گستردهء سیاسی و اقتصادی با رژیم نژادپرست افریقای‌ جنوبی‌ که‌ در روابـط دو کشور مشهود‌ است‌.کـنت‌ کـائوندا،رئیس جمهور پیشین زامبیا،چندین بار خاطره‌ای‌ را برای هیئت‌های ایرانی تعریف کرد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌ آن‌ کشور‌ سفر کردند.او می‌گفت: «یکی از سیاستهای کشورهای‌ خط‌ مقدم تماس با کشورهای دوسـت افریقای‌ جنوبی بود.در این تماسها سعی می‌شد این کشورها تشویق شوند که از‌ فروش‌‌ نفت‌ به حکومت نژادپرست و ادامه همکاریهای اقتصادی با آن رژیم اجتناب‌‌ ورزند.در این مورد،قرار شد نماینده‌ای نیز بـه ایـران گسیل شود.این نماینده در جده منتظر ویزای‌ ایران‌ بود‌ که مقامات ایرانی به او پیغام دادند اگر برای تفریح و سیاحت‌ می‌خواهد‌ به ایران سفر کند،عزیمت او بلامانع است،اما اگر قـصد مـذاکره‌ در خصوص عدم فروش‌ نفت‌ به‌ افریقای جنوبی را دارد،بهتر است از سفر به ایران‌ منصرف شود.1 این خاطره نشان‌دهندهء تعهد حکومت پهلوی نسبت به پشتیبانی از دولت آپارتاید است‌.
گرایش‌های‌ غرب‌گرایانهء‌ حـکومت پهـلوی،در روابط ایران و الجزایر در دوران هواری‌ بومدین نیز خدشه ایجاد کرد‌.دولت‌ شاه با مواضع مترقی دولت انقلابی الجزایر،به ویژه‌ حمایت این دولت از‌ نهضت‌های‌ آزادیبخش‌ مخالف بود و با وجود میانجیگری بومدین‌ بـین ایـران و عـراق در ماجرای حاکمیت ایران بر‌ ارونـدرود‌،روابـط ایـران و الجزایر کما کان‌ محدود باقی ماند.3

پ:اهمیت استراتژیک،اقتصادی،فرهنگی
در‌ پاره‌ای‌ موارد‌ اهمیت استراتژیک،اقتصادی و فرهنگی برخی از کشورهای‌ افریقایی نیز در گـسترش روابـط ایـران با این‌ کشورها‌ مؤثر بوده است.برای نـمونه،قـرار گرفتن مصر در کنار سه قارهء‌ آسیا‌ و افریقا‌ و اروپا و همسایگی با دریای مدیترانه و سرخ، اهمیت ژئوپلیتیک ویژه‌ای برای این کشور ایـجاد کـرده بـود‌ که‌ براساس‌ آن بیشتر کشورهای جهان،از جمله دولت ایران به برقراری روابـط با‌ قاهره‌ تمایل داشتند. پیوندهای فرهنگی به ویژه پس از ظهور اسلام و به قدرت رسیدن فاطمیان در مصر‌، همواره‌ سبب ایـجاد روابـط فـرهنگی میان دو ملت ایران و مصر شده و پشتوانه ای‌ برای‌‌ همکاری‌های سیاسی و اقـتصادی دو کـشور بوده است‌.4
یکی‌ از‌ انگیزه‌هایی اصلی کشورهای افریقایی برای برقراری روابط‌ دیپلماتیک‌ با حکومت پهلوی،دریافت کـمک‌های اقـتصادی بـود.در این زمینه،مصر موفق شد‌ در‌ دوران‌ انور سادات کمک‌های مالی‌ فراوانی‌ از حـکومت‌ پهـلوی‌ دریـافت‌ کند.سنگال نیز از این‌ کمک‌ها‌ بی‌بهره‌ نبود.دوستی نزدیک امیرعباس هویدا،نخست وزیر ایـران،بـا عـبدو دیوف، نخست‌ وزیر‌ سنگال،نقش مؤثری در روابط ایران‌ و سنگال داشت.در این‌ دوران‌ هویدا دوبـار بـه سنگال سفر‌ کرد‌ و عبدو دیوف نیز دوبار به ایران آمد.در 18 خرداد 1353 پس‌ از‌ امـضای‌ یـک مـوافقت‌نامهء مالی،پرداخت کمک‌های‌ مالی‌ ایران‌ به سنگال آغاز‌ شد‌. حبیب بورقیبه،وزیر امور‌ خـارجهء‌ وقـت تونس،نیز در سایهء دوستی با اردشیر زاهدی، داماد شاه و وزیر امو خارجهء‌ وقـت‌ ایـران،مـوفق شد از ایران وام‌ بگیرد‌.برخی دیگر‌ از‌ کشورهای‌ افریقایی نظیر ماداگاسکار نیز‌ به قصد دریافت کـمک بـه ایران نزدیک شدند و در نهایت به هدف خود رسیدند.5

جمع بندی
در‌ مجموع‌ باید گفت کـه قـارهء افـریقا جایگاه‌ مهمی‌ در‌ سیاست‌ خارجی‌ حکومت‌ پهلوی نداشت‌ و تنها‌ برخی از کشورهای آن به دلیل انگیزه‌های یاد شـده در مـقاطع‌ مـعینی روابط صمیمانه‌ای با دولت‌ ایران‌ داشتند‌ و شاید بتوان گفت که دوران پهلوی‌ دوران‌ فـترت‌ سیاست‌ خارجی‌ ایران‌ با‌ افریقا بوده است. با وجود تاریخ طـولانی روابـط ایران و افریقا که پیشینهء آن بـه زمـان‌ داریوش‌‌ هخامنشی بر می‌گردد،شناخت این روابط منحصر به مناطق شمال و شرق افـریقا بـوده‌ است.مطالعه در زمینهء برقراری روابـط بـا کـشورهای افریقایی در وزارت امورخارجه از اوایـل سـال 1343 شروع‌ شد‌ و در آذر ‌1348 ادارهء شـشم وزارت امـورخارجه به مدیرکل‌ سیاسی وقت پیشنهاد کرد که در کنیا و تانزانیا از کشورهای‌ آنگلوفون در شرق و کشورهای سـاحل‌عاج و سـنگال از کشورهای فرانگوفون در غرب‌ افریقا‌ نمایندگی‌ تـأسیس‌ کـند.اما روابـط بـا قـارهء افریقا در اولویت نبود و سـه عامل؛یعنی روابط شخصی شاه و اطرافیانش ‌‌با‌ رهبران کشورهای افریقایی،گرایش و همسویی برخی کشورهای افـریقایی بـه‌ جهان غرب و به ویژه‌ امریکا‌ و اهـمیت‌ اسـتراتژیک کـشورهای افـریقایی در بـرقراری روابط نقش ایـقا مـی‌کرد.به همین دلیل ایران پیش از‌ انقلاب تنها در نه کشور این قاره نمایندگی‌ سیاسی داشت که کـشورهای هـمسو‌ بـا غرب در سیاست‌ خارجی‌ ایران اولویت داشتند.


پی نوشتها:
1. پاک‌آیین،مـحسن، سـیاست و حکومت‌ در‌ افـریقا،چ اوّل،تـهران،نـقطه، 1377، ص 70
2. همان، ص 75
3. امینی علیرضا، تاریخ روابط خـارجی ایـران در دوران پهـلوی،چ اوّل،تهران،صدای‌ مـعاصر 1388، ص 45
4. همان، ص 60
5. جاجرمی،کاظم، تأثیر و نفوذ متقابل ایران و افـریقا و لزوم احـیای مطالعات‌‌ افریقایی‌،ج 1،در اولین همایش روابط فـرهنگی-تـمدنی ایـران و افـریقا،چ اوّل،تـهران،مرکز مطالعات افـریقا، 1380، ص 67