شجره طیبه خاندان شهید صدر(2)

سید محمد علی بن سید صالح (جد سید حسن صدر)

در سال 1195 در جبل عامل به دنیا آمد. نزد پدرش و شیخ سلیمان بن معتوق و سید محسن کاظمی و سید علی طباطبایی و سید بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء درس خواند. با برادرش سید صدر الدین بن سیدصالح همدرس و هم مباحثه بود و گویا مقام علمی او از برادرش صدرالدین بالاتر بوده ؛ زیرا مجموعه ای دیده شده که سید صدر الدین مشکلات علمی را از او سئوال و پاسخهای او را در آن مجموعه یادداشت کرده است. وی از حیث زهد و ورع مقامی والا داشت و در مجلسی که وارد می شد با اینکه علمای بزرگ حضور داشتند، همگی مستمع تحقیقات و بیانات او بودند. وی برای زیارت مشهد رضوی با خانواده خود به ایران آمد و در اصفهان به منزل برادرش سید صدرالدین که در اصفهان ساکن بود، وارد شد. در همان جا در سال 1241 به رحمت ایزدی پیوست. جنازه او را به نجف اشرف بردند و در حجره ای نزدیک باب طوسی صحن علوی به خاک سپردند. فرزندان او عبارتند از :
1. سید عیسی، متوفای 1280. وی پدر سیدجمال اصفهانی است که جمال زاده فرزند اوست.
2. سید موسی که در تهران ساکن بود و در حدود سال 1290 از دنیا رفت.
3. سید هادی (1235-1316) که در طفولیت همراه پدر به اصفهان رفت و پس از وفات پدر، در کفالت عمویش سید صدرالدین بود. پس از خواندن مقدمات و ادبیات از درسهای فقه و اصول او استفاده کرد. در سال 1352 برای ادامه وتکمیل تحصیل به نجف مشرف شد. رسائل را در خدمت مؤلفش، شیخ انصاری خواند و به مقامات علمی بسیار بالا رسید. در سال 1264 به کاظمین هجرت کرد و در آنجا با شیخ محمد حسن آل یس،صاحب کتاب اسرار الفقاهه به بحث در مشکلات مسائل فقهی پرداخت و هر دو برای هم احترام خاصی قائل بودند. اعقاب سید هادی از دو فرزند او : سید حسن صدر و سید محمد حسین صدر هستند.

سید محمد حسین صدر

وی در سال 1288 به دنیا آمد. با خواهر پدری سید شراف الدین ازدواج کرد و همان طور که قبلا گفتیم مادر سید شرف الدین، خواهر سید حسن صدر و سید محمد حسین صدر است. سید شرف الدین می فرماید، «در سال 1329 در خدمت سید محمد حسین صدر به مصر رفتیم و این سفر برای تأیید مذهب شیعه بسیار مفید بود(و گویا کتاب مراجعات سید شرف الدین از نتایج همین سفر است.) وی در سال 1330 از دنیا رفت. سید محمد صادق صدر مؤلف کتاب «الاجماع فی التشریع الاسلامیه » و کتاب «حیاه امیرالمؤمنین» و کتاب «الشیعه» فرزند همین سید محمد حسین صدر است.

سید حسن صدر (1271-1354)

صاحب کتاب تأسیس الشیعه الکرام لسائر فنون الاسلام است. در کتاب بغیه الراغبین که در آن، از شرح حال او به طور مفصل یاد و هشتاد و سه کتاب و رساله وی در علوم مختلف نام برده شده است. سید محمد که مدتی نخست وزیر عراق بود و از دانشمندان و رجال سیاسی دوره خود است، فرزند همین سید حسن صدر است. فرزند دیگرش سید علی صدر، صاحب کتاب شجره الموسویین من آل شرف الدین است.

سید صدر الدین (جد دوم آیت الله صدر)

در سال 1193 در شحور در مزرعه ای که داشتند به دنیا آمد. هفده سال بود که از استادش، صاحب ریاض المسائل اجازه اجتهاد گرفت و در آن اجازه یاد شده که قبل از آن تاریخ به درجه اجتهاد نائل شده بود.
اساتید او عبارتند از : پدرش سید صالح، شیخ سلیمان بن معتوق عاملی، سید محسن کاظمی صاحب کتاب محصول و وافی، شیخ اسدالله تستری کاظمی صاحب مقابیس، سید علی صاحب ریاض المسائل، سید محمدمهدی شهرستانی، سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء که پدر همسر او نیز بود. در سال 1226 به قم مشرف شد و از محضر میرزای قمی صاحب قوانین استفاده کرد. پیش تر در کربلا و نجف، خدمت میرزای قمی که به زیارت عتبات مشرف شده بود، رسیده و با مقام علمی آن بزرگوار آشنا شده بود و از این جهت برای استفاده از او به قم آمد. در سال 1227 بعد از زیارت حضرت علی بن موسی الرضا (ع) برای دیدار دو عالم بزگوار: شیخ محمد تقی، صاحب حاشیه بعالم و سید محمد باقر شفتی، صاحب مطالع الانوار به اصفهان رفت و به درخواست آن دو بزرگوار در اصفهان ماند. یکی از پسران وی (سید بهاءالدین) با دختر حجت الاسلام شفتی ازدواج کرد و از اینجا خویشاوندی این دو بیت رفیع آغاز شد. شیخ محمد تقی، صاحب حاشیه، با دختر سید صدرالدین ازدواج کرد و از اینجا، خویشاوندی این دو بیت علمی آغاز شد و همچنین نواده سید علی صدرالدین (دختر سید محمد علی معروف به آقا مجتهد که مادرش دختر مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء) به همسری شیخ محمد حسین، نواده صاحب حاشیه درآمد که آقا رضا، صاحب وقایه الاذهان و استاد امام خمینی (س) نتیجه این ازدواح بود. مرحوم سید صدرالدین تا سال 1263 در اصفهان بود و در ذیحجه این سال به عتبات عالیات مشرف و پس از زیارت کاظمین و سامراء و کربلا به نجف مشرف شد و همان جا در محرم سال 1264 به لقاءالله پیوست و در یکی از حجرات صحن مقدس علوی به خاک سپرده شد. تألیفات سید صدرالدین عاملی :
1. قره العین در علم نحو گفته شده که از کتاب مغنی ابن هشام بهتر است.
2. رساله در حجیت مظنه.
3. القسطاس المستقیم در اصول فقه
4. منظومه در رضاع
5. اثر العتره فقه استدلالی
6. مختصر همان کتاب به نام عتره العتره
7. رساله در شرح مقبوله عمر بن حنظله
8. المسترفات شامل مسائل متفرقه فقهی که فقهاء متعرض آنها نشده اند.
9. تعلیقه بر رجال ابوعلی
10. المجال فی علم الرجال
11. النکث
12. قوت لایموت، رساله علمیه
13. اجوبه المسائل
14. دیوان اشعار
15. متفرقات
سید صدر الدین چند پسر داشت :
1. سید محمدتقی (1238-1243)
2. سید علی (1240-1258)
3. سید محمد علی معروف به آقا مجتهد(1240-1274)مادرش دختر شیخ جعفر کاشف الغطاء و دخترش مادر حاج شیخ محمدرضا اصفهانی صاحب کتاب وقایه الاذهان و پسرش سید بهاءالدین (1270-1325)، داماد حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی است.
پسر دیگرش سید محمد جواد(1273-1347) صاحب تألیفاتی است. این پدر و پسر و نیز فرزندان آنان از علماء اصفهان و تهران بوده اند. سید آقا مجتهد تألیفات متعددی دارد، از جمله کتاب «البلاغ المبین فی احکام الصبیان و البالغین» که آن را پیش از بلوغ نگاشته است.
4. سید ابوالحسن (1243-1314) که از عالمان ربانی و عارفان الهی بود و اولاد و نواده و احفاد وی نیز از علما و دانشوران بوده اند.
5. سید حسین (1250-1327) از اجلاء سادات بوده است.
6. سید ابوجعفر (1252-1325)، مادرش دختر شیخ جعفر کاشف الغطاء بوده است. وی از محضر درس برادرش، سید آقا مجتهد و شیخ محمد باقر نجفی، فرزند صاحب حاشیه معالم و سید اسدالله شفتی، فرزند حجت الاسلام شفتی استفاده کردو داماد همین سید اسدالله بود. این بزرگوار ملقب به خادم الشریعه بود واولاد و نواده او به خادمی معروفند. یکی از آنان مرحوم آیت الله حاج آقا حسین خادمی اصفهانی، متولد 1319 و رئیس حوزه علمیه اصفهان است که چند سال قبل به لقاءالله پیوست. رحمت الله علیه. مرحوم آیت الله خادمی هشتمین و آخرین فرزند مرحوم سید ابوجعفر است که در طفولیت پدر را از دست داد.
دو فرزند روحانی او مشغول و خدمات دینی هستند.
7. آخرین فرزند سید صدرالدین عاملی، آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر (1255-1334)، جد آیت الله شهید سید محمد باقر صدر و آیت الله سید رضا صدر و امام موسی صدر است. وی در 1255 در اصفهان به دنیا آمد. نه ساله بود که پدرش از دنیا رفت و برادرش سید آقا مجتهد تربیت او را به عهده گرفت هنوز بیست سالش نشده بودکه در علوم متنوع ادبیات عرب متخصصی ماهر شد و تا پایان عمر این مهارت در ادبیات را از دست نداد. نوزده ساله بود که برادرش سید آقا مجتهد نیز به رحمت الهی پیوست و از آن تاریخ از محضر درس شیخ محمدباقر نجفی، فرزند صاحب حاشیه معالم استفاده کرد و از نظر علمی به جایی رسید که در اصفهان «ممن یشار الیه بالبنان» شد. در سال 1281 به عتبات عالیات مشرف شد. ورود او به کربلا مصادف شد با رحلت شیخ الفقهاء شیخ انصاری رضوان الله تعالی علیه. سید اسماعیل به محضر درس میرزای شیرازی رفت و نیز از درس شیخ مهدی کاشف الغطاء و شیخ راضی نجفی بهره ها برد. در سال 1287 با دختر عموی خود، خواهر سید حسن صدر ازدواج کرد که همین بانو از فرزندان اوست. قبلا گفتیم که خواهر دیگر سید حسن صدر مادر مرحوم سید شرف الدین بوده است. در سال 1291 به اصفهان رفت و در مسجد جامع اصفهان اقامه نماز جماعت کرد و مردم اصفهان و عالمان آن سامان همه در خدمت او بودند، اما او بی خبر، اصفهان را به سوی عتبات عالیات ترک کرد و هنگامی که به عراق رسید، متوجه شد که استادش میرزای شیرازی به نجف مشرف شده است. میرزا از او دعوت کرد که به سامرا برود و او هم امتثال امر کرد. تا سال 1308 در سامراء بود، اما به خاطر اینکه شیخ محمد حسین بن شیخ محمد باقر، پدر صاحب وقایه و مؤلف تفسیر سوره حمد (مجد البیان) که شوهر خواهر او بود، از دنیا رفت و خواهرش با فرزند خردسال خود (یعنی آقا رضا) نیاز به سرپرستی داشت، از سامرا به نجف رفت، اما بار دیگر مرحوم میرزای شیرازی رضوان الله علیه از او می خواست که به سامرا، برگردد تا به کمک میرزا محمد تقی شیرازی و سید محمد فشارکی، درس حوزه سامرا، را اداره کنند ؛ زیرا در این تاریخ میرزای شیرازی به خاطر ضعف مزاج توان تدریس نداشت و می خواست این بزرگواران، خلاء درسی او را پر کنند. سید اسماعیل در شعبان 1309 به سامرا بازگشت در سال 1312 میرزای شیرازی به لقاءالله پیوست و در سال 1314 آقای صدر از سامرا، به کربلا هجرت کرد و در آنجا ماندگار شد و گویا از همین تاریخ تا پایان عمر یکی از مراجع تقلید بزرگ شیعه که مورد قبول حوزه های علمیه بود، به شمار می آمد. در سال 1324 که برای تغییر آب و هوا و زیارت به کاظمین مشرف شد، در همان جا دعوت حق را لبیک گفت و در حرم کاظمین به خاک سپرده شد. مرحوم آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر از حیث علم و عمل، ورع و تقوی، ارادت به اهل بیت عصمت و طهارت ترویج دین مبین اسلام و مکتب تشیع، آیتی از آیات بزرگ الهی بود و از برکات وجودیش، اعقاب و نواده اوست که یکی از بیوت رفیعه شیعه به شمار می آیند. مرحوم سید اسماعیل صدر چهار پسر داشت :

1. سید محمد مهدی (1296-1358)، از آثار اوست : شرح تبصره علامه و شرح شرایعه الاسلام که هر دو ناتمام مانده اند و نیز تعلیقه بر کفایه الاصول خراسانی و غیره. فرزندان او سید ابوالحسن (1320-1398) و سید محمد صادق (1322-1406) و سید محمد جعفر معروف به حاج آغا(1325-1406) که هر سه از عالمان و دانشوران بوده اند.
و آیت الله سید محمد صدر، مؤلف کتاب «تاریخ الغیبه الکبری» و تألیفات دیگر که با فرزندانش توسط رژیم خونخوار عراق شهید شدند. فرزند سید محمد صادق بن سید اسماعیل صدر است و رحمت الله علیه.
2. دومین پسر اسماعیل صدر، آیت الله سید صدر الدین صدر (1298-1373) است که از مراجع تقلید شیعه بود و تألیفاتی دارد، از جمله کتاب «المهدی» و کتاب «خلاصه الفصول» و غیره. مرحوم آیت الله حاج سید رضا، صاحب تألیفات سودمند فراوان که از مدرسان بزرگ حوزه علمیه قم بود و آیت الله امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان که سالهاست همه شیعیان در انتظار پیدا شدن این گمشده مظلوم و عزیز هستند و همسر آیت الله صدر و همسر آیت الله سلطانی پدر همسر مرحوم حجت الاسلام و المسلمین حاج احمدآقا خمینی، فرزندان همین صدر الدین صدر هستند که شرح حال این پدر و فرزندان نیازی به مقالی جداگانه دارد.
3. سومین پسر او سید محمد جواد (1301-1361) است که از شاگردان پدرش بوده و در فقه و فلسفه و تاریخ و غیره استادی ماهر بوده است.
4. پسر چهارم آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر، آیت الله سید حیدر صدر، پدر بزرگوار آیت الله شهید سید محمد باقر صدر است. وی در 1309 در سامراء به دنیا آمد. پنج ساله بودکه پدرش به کربلا هجرت کرد و او را با خود به آنجا برد. از اساتید او در کربلا آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم بودند. تألیفاتی دارد که از جمله حاشیه بر کفایه الاصول خراسانی و رساله در معنی حرفی و رساله در وضع و اقسام آن و رساله در تبعیض احکام به جهت تبعیض اسباب و رسائل فقهی دیگر. در سال 1356 به رحمت الهی پیوست و در رواق کاظمین در کنار مرقد والد ماجدش به خاک سپرده شد. سید حیدر صدر دو پسر و یک دختر داشت: سید اسماعیل صدر، شهید سید محمد باقر صدر و سیده بنت الهدی صدر که مادرش خواهر آیت الله شیخ مرتضی آل یس بود.

سید اسماعیل صدر(1340-1388) (برادر آیت الله شهید صدر)

در کاظمین نزد پدرش حیدر و عمویش سید محمد جواد صدر و غیره درس خواند و سپس به نجف مشرف شد و از محضر درس آیت الله شیخ محمد کاظم شیرازی صاحب حاشیه مکاسب و سید محسن حکیم صاحب مستمسک و سید عبدالهادی شیرازی و سید ابوالقاسم خوئی و شیخ مرتضی آل یس استفاده و خود درس خارج استدلالی را شروع کرد و گروهی از فضلا از درس او استفاده می کردند. در سال 1380 پرداخت. در درس تفسیر او بیش از صد نفر از دانشگاهیان و فرهنگیان شرکت می کردند. در سال 1388 به لقاءالله پیوست. او از اساتید برادرش آیت الله شهید صدر بوده است. وی تألیفات فراوانی دارد به این شرح:
1. شرح بلغه الراغبین شیخ محمدرضا آل یس (فقه است در چند جلد)
2. تعلیقه بر کفایه الاصول خراسانی
3. حاشیه بر عروه الوثقی با اشاره اجمالی به دلیل
4. شرح رساله حقوق امام سجاد(ع)
5. محاضرات فی تفسیر القرآن، جزء اول آن چاپ شده
6. شرح نکاح عروه الوثقی
7. حاشیه بر جلد دوم شرح لعمه
8. فصل الخطاب فی حکم اهل الکتاب
9. رساله در قبله متحیر
10. رساله در صلاه جمعه
11. حاشیه بر بلغه الراغبین آل یس (رساله عملیه)
12. فروع علم اجمالی (فقه)
13. رساله در معنی عدالت
14. رساله در حد ترخص برای نماز مسافر
15. رساله در سبب اختلاف فتاوای مجتهدان
16. رساله در حکم تزاحم حج و نذر
17. رساله در قاعده فراغ و تجاوز
18. رساله در تشخیص مدعی و منکر
19. رساله در بیع صبی و احکام آن
20. رساله در لباس مشکوک
21. فوائد در فقه و اصول
22. تقریرات درس استادش آیت الله العظمی خوئی (طهارت)
23. تقریرات درس همان استاد (اصول فقه)
24. تقریرات درس همان استاد (مکاسب)
25. تقریرات بحث شیخ محمد رضا آل یس
26. مستدرک اعیان الشیعه (شامل انتقادات)
فرزند او سید حسین متولد 1371 نیز از دانشمندان و صاحب تألیفاتی است مانند : شرح تبصره علامه حلی و شرح بخشی از مختصر نافع محقق حلی و شرح معالم الاصول و غیره. تا سال 1388 در نجف مشغول تحصیل بود و پس از درگذشت پدرش به کاظمین آمد و جانشین پدر بزرگوارش شد.

شهید سید محمدباقر صدر و بانو بنت الهدی

پسر دوم سید حیدر آیت الله شهید سید محمدباقر صدر (1353-1400)است که پدر را در سه سالگی از دست داد. دختر آن بزرگوار، شهیده کریمه سیده بنت الهدی (1356-1400) است که هنوز یک سال نداشت که از نعمت پدر محروم شد. وی نزد دو برادر خود تحصیل کرد و از حیث علوم ادبی و حوزوی مانند فقه، مقام والایی پیدا کرد. بسیاری از بانوان برای پاسخ به مسائل فقهی خود به او مراجعه می کردند. علاوه بر این شاعره و نویسنده ای توانا بود. کتاب «شرایع و عقائد الشیعه» را تدریس می کرد و برای بانوان به منبر می رفت و به طرز بدیعی تاریخ اهل بیت را تحلیل می کرد و بر تعدادی از مدارس ابتدایی و متوسطه و دبیرستانها اشراف و مدیریت داشت. این برادر و خواهر در 47 و 44 سالگی شهید شدند با شهادت ایشان، دنیای اسلام و مسلمین، به خصوص شیعیان داغدار شدند؛ اما این شهادت مانند شهادت جدشان حضرت سید الشهدا(ع) به نفع اسلام و مکتب تشیع بود. شرح حال این برادر و خواهر، این دانشمندان گرانقدر، این دو نابغه و این دو معلم اخلاق و فداکار مقاله ای جداگانه می طلبد، رحمت الله علیهما رحمت واسعه.