آل سعود در سراشیبی سقوط

جوان و تاریخ- محسن کاظمی

«سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه کهنسال اما نو به دوران رسیده آل سعود فاز دوم تسویه خاندان پادشاهی از رقبا را طی روزهای گذشته کلید زد. فاز نخست که اندک زمانی پس از مرگ «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه پیشین آغاز شد چنان گسترده بود که در یک روز آن نزدیک به 30 حکم از سوی سلطان تازه به تخت نشسته برای شخم زدن میراث عبدالله صادر شد.

در فاز دوم هم «سعود الفیصل» وزیر امور خارجه عربستان طی چهار دهه ی گذشته به بهانه ی بیماری برکنار و «عادل الجبیر» سفیر آل سعود در واشنگتن به عنوان وزیر امور خارجه جدید معرفی شد. تغییر مهم تر کنار گذاشتن «مقرن بن عبدالعزیز» از ولیعهدی سلطنت و جایگزینی «محمد بن نایف» برادرزاده ی سلمان بود. در تغییری دیگر «محمد بن سلمان» فرزند پادشاه و وزیر دفاع کنونی به عنوان جانشین ولیعهد یا همان ولیعهد دوم منصوب شد.

در فضای تحولات داخلی، کارشناسان هدف اصلی عزل و نصب های اخیر را از میدان به در کردن «شمری ها» یا همان جریان نزدیک به پادشاه پیشین از سوی «سدیری ها» به سرکردگی سلمان می دانند. در سال های پیشین بین این دو جریان که از تفاوت در نسل مادری فرزندان «عبدالعزیز بن عبدالرحمن» نخستین پادشاه آل سعود ریشه می گیرند توازنی از سوی عبدالله برقرار شد. این در حالی است که تحولات اخیر نشان از مصادره ی قدرت از سوی سدیری های حاکم و به حاشیه راندن غیرسدیری ها دارد.

برکنار از پیامدهای داخلی که به صورت غیرمستقیم کنشگری خارجی سعودی ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد، تحولات چند روز گذشته به صورت مستقیم نیز تاکتیک ها و راهبردهای خارجی عربستان را متاثر می سازد.

یکی از ویژگی های سدیری های ارتقا یافته در ساختار قدرت و نیز چهره یی چون الجبیر نزدیکی بسیار زیاد به آمریکایی ها است تا جایی که کارشناسان به نوعی رقابت آشکار و پنهان بین این شخصیت ها برای جلب نظر و قرابت با واشنگتن اشاره دارند.

طی سال های گذشته به رغم ضریب بالای همسویی سعودی ها با سیاست های واشنگتن در منطقه و جهان، برخی منافع متعارض در مناطقی چون سوریه و پرونده هایی چون مذاکرات هسته یی سبب اختلاف نظرهایی بین ریاض و واشنگتن شد. در شرایط جدید به نظر می رسد مهره هایی چون الجبیر و بن نایف دستورکاری چون همراهی بیشتر آل سعود با آمریکایی ها را به طور جدی تری دنبال کنند.

ویژگی دیگر چهره های قدرت یافته، ستیزه جویی علیه جمهوری اسلامی ایران است. الجبیر پس از طرح اتهام کودکانه آمریکایی ها مبنی بر تلاش نهادهای نظامی- امنیتی ایران برای ترور سفیر آل سعود در واشنگتن بر موضع گیری های ضد ایرانی خود افزوده و در کنار بن سلمان و بن نایف به عنوان اعضای حلقه ی ضدایرانی در حکومت سعودی پروژه ایران ستیزی را با شدت و حدت بیشتری به پیش خواهند برد.

یکی از مهمترین نمودهای گسترش تقابل منطقه ای با جمهوری اسلامی ایران، حذف چهره های منتقد حمله ی نظامی عربستان به یمن و یکدست شدن خاندان پادشاهی برای پیشبرد پروژه ی تهاجم به همسایه جنوبی است. با برکناری مقرن به عنوان یکی از مخالفان ساکت حمله به یمن، بن سلمان که از زمان روی کار آمدن پدرش با 30 سال سن وزارت جنگ را برعهده گرفته، اجماع بی چالشی را برای یورش به یمن پشت سر خود خواهد داشت.

در این زمینه توصیف مقام معظم رهبری از وضعیت سیاست خارجی عربستان در دوره ی جدید را می توان تشریحی دقیق به شمار آورد. به گفته ایشان در حالی که تا پیش از این سیاست خارجی عربستان از ویژگی هایی چون متانت نیز برخوردار بود، اینک اداره ریاض به دست چند جوان خام افتاده و جنبه وحشیانه آن بر دیگر جنبه ها سلطه یافته است.

یکی دیگر از گمانه هایی که کارشناسان در زمینه کنشگری خارجی سعودی ها به ویژه در عرصه خاورمیانه در دوره جدید به آن اشاره دارند احتمال بالای تقویت گروه های افراطی منطقه است. به رغم مواضع اعلانی واشنگتن و ریاض در زمینه مبارزه با افراطی گری و گروه های تروریستی چون «داعش»، کارشناسان یاد شده با توجه به برخی روابط آشکار و پنهان حلقه های درونی خاندان حاکم با سرکردگان گروه های افراطی از گسترش حمایت های عربستان از این گروه ها سخن به میان می آورند؛ اتفاقی که بر ناامنی و بی ثباتی منطقه به شکل چشمگیری خواهد افزود.

در این ارتباط، افزایش رویکردهای متصلب و غیرمنطقی سعودی ها سطح اصطکاک و تنش ها را در مناطقی چون سوریه، عراق، یمن، بحرین و لبنان افزایش و منطقه را به سمت گسترش بحران ها سوق خواهد داد. رخدادهای اخیر در ساختار حاکمیت عربستان را از منظر «واقعگرایی راهبردی» نیز می توان مورد تحلیل و بررسی قرار داد.

از دید برخی اندیشمندان مکتب رئالیسم همچون «توماس شیلینگ»، یکی از مهمترین الزامات واقعگرایی راهبردی انعطاف پذیری بازیگران جهانی و منطقه ای در برابر تحولات و دیگر بازیگران رقیب است. این انعطاف پذیری از طرقی چون بازگذاشتن مسیر عقب نشینی خود و بازیگر رقیب، همچنین مذاکره و امتیازدهی و امتیازگیری متقابل تامین می شود و از این رو هرگونه تصلب مانعی در برابر کنشگری منطقی و قاعده مند در رفتارهای های خارجی است.

در شرایط کنونی چینش مهره های ساختار سیاسی حاکم بر ریاض، رفتارهای غیرمنطقی سعودی ها در تقابل با جمهوری اسلامی ایران و به طور کلی بی ثباتی منطقه ای را تشدید خواهد کرد و به معنای خراب کردن پل های پشت سر و راه های پیش رو برای کنترل بحران های خاورمیانه است.

تداوم تهاجم نظامی سعودی ها به یمن که تاکنون هزاران کشته و زخمی از جمله شمار زیادی کودک و زن قربانی را به دنبال داشته از رویکرد جدید خاندان پادشاهی سعودی پرده برداری می کند. این در حالی است که به رغم اقداماتی نظیر مداخله نظامی در بحرین و حمایت از تروریست های فعال در عراق و حوزه ی شامات، جنایتی به این وسعت، شدت و آشکارایی در کارنامه آل سعود طی دهه های اخیر بی سابقه است.

ادامه چنین رویکردی از دید بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان جز به افول قدرت و منزلت سعودی ها در منطقه و نظام بین الملل نخواهد انجامید. سعودی ها در پی این جنایتگری ها و تندروی ها جایگاه خودساخته ی خود در جهان اسلام را از دست داده و بیش از پیش تنفر مسلمانان و افکار عمومی جهان را برخواهند انگیخت.

بالا بردن سطح تقابل با رقبای منطقه ای، بستن باب هرگونه تفاهم و توافق و گسترش کاربرد قدرت نظامی مولفه هایی است که هزینه های کنشگری عربستان را به میزان کمرشکنی بالا خواهد برد. تجارب و قواعد بین المللی طی سال های گذشته نشان داده الگوهای رفتاری سخت اینچنینی نه تنها اهداف و منافع تعریف شده را محقق نخواهد ساخت بلکه سبب نوعی برانگیختگی پیرامونی حول کانون ناامن ساز و غیرمنعطف خواهد شد.

فرجام سخن آنکه تحولات درونی عربستان سعودی جز به افول قدرت و جایگاه این کشور نخواهد انجامید و نزدیکی با آمریکا نیز نخواهد توانست جبرانی بر این افول باشد زیرا تجربه رفتار آمریکایی ها نشان داده برای رهبران واشنگتن ارتباط معکوسی میان همسویی کامل و وزن و اهمیت شریکان منطقه وجود دارد.