نقش شهید نواب صفوی در ملی شدن صنعت نفت و برخورد دوگانه ملی‌گراها

جلسه سوم نشست سوژه‌یابی از تاریخ معاصر در حوزه هنری، پیرامون سوژه‌های دوره پهلوی دوم ادامه یافت.

یعقوب توکلی، مورخ و کارشناس مسائل سیاسی، در ابتدا گفت: حکومت محمدرضا شاه دارای چند دوره مهم است که این تقسیم بندی‌ها عبارتند از: دوره اول از شهریور 1320 تا شروع جنبش ملی شدن صنعت نفت به سال 1329، دوره دوم از پیروزی جنبش ملی تا کودتای 28 مرداد، دوره سوم از کودتا تا سال 1342، مرحله بعد از سال 42 تا سال 56 و آخرین دوره از سال 56 تا 22 بهمن 57.

*پاسخ قابل تامل وزیرخارجه انگلیس به خبرنگار معترض

یعقوب توکلی با اشاره به تمایل عمومی برای ملی شدن صنعت نفت، از موج عمومی که با تاکید بر قرادادهای دارسی و قراداد 1312 از چرایی استفاده بیگانه از منابع نفتی سوال می‌کردند، سخن گفت.

توکلی تدوام قرارداد‌های نقتی در این شرایط را برای انگلیسی‌ها یک مساله مهم دانست تا جایی که وقتی در سال 1327 عده‌ای خبرنگاران ایرانی برای گزارش تحولات بازسازی بعد جنگ جهانی به انگلستان سفر می‌کنند، در جلسه ملاقات با «ارنست بوین» وزیر خارجه انگلیس یکی از خبرنگارها به نام «خلیل ملکی» با عصبانیت از او سوالاتی می‌پرسد که: شما چرا در سرنوشت مردم ایران دخالت می‌کنید؟

چرا دولت‌های ما را به خدمت خود گرفته‌اید؟ چرا سیاست‌هایتان را علیه ما اعمال می‌کنید؟ چرا اجازه آسایش کوچک را به مردم ما نمی‌دهید؟ و... بوین در پاسخ به این سوال ملکی لبخند می‌زند و می‌گوید: نفت، نفت، نفت!

این استاد دانشگاه در ادامه افزود که این روایت در کتاب «طلای سیاه یا بلای ایران» نوشته « ابوالفضل لسانی » آمده است. همان کسی که متن سخنرانی شاپور بختیار به عنوان نماینده کارگران نفتی ایران را در انگلستان را تنظیم کرده بود.

به گفته توکلی تا زمان تشکیل جنبش ملی صنعت نفت، آنچه را که انگلستان از نفت ایران برداشت می‌کرد سهمی نسبتا مجانی بود، به طوری که سهم یک شانزدهم ایران از نفت به مراتب کمتر از مالیاتی بود که انگلیسی ها از شرکت نفت ایران دریافت می‌کردند.

وی افزود این فقط برداشت نفتی بود که بر اساس قراردادهای قانونی صورت می‌گرفت در حالی که بعدها لوله کشی‌های محرمانه و غیرقانونی پیدا شد که مشخص می‌کرد انگلستان از طریق اروند کنار به بصره نفت منتقل می‌کرده است و در آنجا از آن بهربرداری می‌کرده است.

علاوه بر این دولت انگلستان با پرداخت پول از درآمد شرکت نفت، به برخی مسئولین حکومتی، وزرای اقتصاد و دارایی و مسئولین ایرانی شرکت نفت، سعی داشت غالب آنها را پیرو سیاست‌های انگلیسی ها کند و این موضوع ثابت می‌کرد که دست سیاست انگلیس تنها از یک آستین خارج نمی‌شد.

توکلی ادامه داد: بر همین اساس بود که وقتی به خانه «ریچارد سدان» رئیس شرکت نفت حمله شد، اسنادی پیدا شد که بر دریافت حقوق اشخاصی مثل، عبدالحسین هژیر و یا رزم آرا از شرکت نفت دلالت می‌کرد.

وی افزود: از دیگر اقدامات امنیت سازی انگلیسی‌ها برای شرکت نفت انگلیسی بورسیه کردن فرزندان اشخاص حکومتی در اروپا بود.

توکلی گفت: یکی از این افراد «شاپور بختیار » بود که به عنوان نمایندگان کارگران نفتی ایران در سازمان بین المللی کار حاضر شد که بعدها از اسناد خانه سدان مشخص شد متن سخنرانی او در به عنوان نماینده کارگران ایرانی را انگلیس تنظیم کرده بود.

مصدق به عبدالحسین هژیر گفته بود : « تو هژیری یا اجیر؟»

توکلی ادامه داد: آغاز تحولات شکل گیری جنبش ملی شدن صنعت نفت از سال 1327 آغاز شد در همین اثنا بحث‌های مختلفی در جامعه سر گرفته شد، به همین دلیل انگلیسی‌ها سعی بر تنظیم مجدد قراردادهای قبلی خود داشتند.

از این رو قراردادهایی مثل «گس گلشائیان» را مطرح می‌کنند و بر اثر مقاومت طیفی از نمایندگان مجلس مانند حسین مکی، دکتر مصدق، مرحوم نریمان، الله یار صالح این قرارداد به تصویب نمی‌رسد.

به عنوان مثال به گفته این کارشناس مسائل تاریخی، یکی از کارهایی که حسین مکی در جهت عدم تصویب قرارداد انجام می‌دهد یک سخنرانی بسیار طولانی را برای گرفتن وقت مجلس تدارک می‌بیند و مجلس را تا چند روز مشعول خودش می‌کند تا نهایتا عمر مجلس پانزدهم تمام می‌شود.

به گفته توکلی شرکت ملی نفت ایران، انگلیس در برگزاری انتخابات مجلس شانزدهم از ورود 11 نفر کاندیدای طرفدار جنبش ملی شدن صنعت نفت به مجلس جلوگیری کرد و در ظاهر آنها رای لازم برای ورود به مجلس را کسب نکردند.

گروهی هم با تحصن در دربار تلاش هایی هم برای تمدید یا ابطال انتخابات کردند اما عبدالحسین هژیر با انتخاب 20 نفر نماینده از جمع کثیر تحصن کنندگان، آنان را به دربار برد و در آنجا سرگردان گذاشت. صدای اعتراض آنان نیز با این ترفند هژیر به جایی نرسید.

توکلی در ادامه افزود: به همین خاطر بود که مصدق به عبدالحسین هژیر گفته بود : « تو هژیری یا اجیر؟»

*نقش فداییان اسلام در ملی شدن صنعت نفت

توکلی در ادامه بحث خود از اقدام تاثیرگذار گروه «فداییان اسلام» در بحث ملی شدن صنعت نفت گفت و ادامه داد: وقتی که هیچکدام از نمایندگان به مجلس نرفتند و تنها راه تغییر قرارداد که ورود به مجلس بود، صورت نگرفت، فداییان اسلام توسط سید حسین امامی به ترور عبدالحسین هژیر اقدام کردند.

امامی در یک مجلس رسمی، هژیر را با ضربات چاقو مجروح کرد و بعد از چندی، وزیر دربار پهلوی در بیمارستان فوت کرد.

به گفته توکلی در همین زمان بود که شرایط سیاسی کشور شکل پیچیده‌ای به خود گرفته بود و احزاب سیاسی هر کدام به نوعی در تلاش برای به قدرت رسیدن بودند که رقابت و کشمکش های رکن یک و ستاد ارتش و تلاش‌های رزم آرا برای نخست از آن جمله‌اند.

به گفته این استاد دانشگاه با ترور هژیر و وضعیت سیاسی موجود، وحشت دربار از فروپاشی، باعث تن دادن به ابطال و برگزاری مجدد انتخابات مجلس شانزدهم شد. برگزاری مجدد انتخابات باعث شد 11 نفر کاندیدای طرفدار ملی شدن نفت از آیت‌الله کاشانی تا دکتر مصدق که در انتخابات اول وارد مجلس نشدند به مجلس راه پیدا کنند.

توکلی در ادامه با اشاره به اینکه این وارد شدن به مجلس نتیجه فداکاری گروه فداییان اسلام بود از هجمه های گروه های روشنفکری به اقدامات مفید این گروه اظهار تاسف نمود و افزود: «گروه فداییان وسیله ای جز این اعمال برای دفاع از ملت نداشتند و اقدام آنان با گروهای تروریستی که امروز می بینیم متفاوت است».

توکلی در پاسخ به این سوال که آیا گروه فداییان اسلام برای عملیات ترور متکی به نظر فقهیان بوده است یا خیر؟ اظهار داشت: در بسیاری مواقع این ترورها با حکم علما انجام می‌شد.

وی در این خصوص به حکم علمای نجف از جمله علامه امینی در فتوای ارتداد و قتل شخصی مانند کسروی که علنا به ائمه اطهار توهین می‌کرد، در آثارش ادبیات ضد شیعی فروان بود و ادعای دین جدید کرده بود اشاره کرد. این حکم بعد از گذشت مدتی به وسیله شهید نواب صفوی اجرا شد که سلاح این عملیات را شهید مدنی از هزینه ای که برای ازدواجش پس انداز کرده بود، تهیه شد.

نواب صفوی یکی سوژه‌های جالب و قابل بررسی در تاریخ معاصر است

یعقوب توکلی، شخصیت شهید نواب صفوی را نیز از سوژه‌های بسیار جالب و قابل بررسی در تاریخ معاصر دانست که به گفته ی وی نواب کسی است که هنگام دانش آموزی در هنرستان صنعتی تهران علیه رضا شاه تظاهرات به راه انداخت.

پدر او هم کسی است که با «داور»، وزیر دادگستری وقت درگیر شده بود و او را خلع لباس و خانه نشین کرده بودند. به گفته توکلی، تظاهرات بلوای نان از دیگر اقدامات جالب توجه نواب در آذر 1321 بود که به همراه دانش آموزان همراهش در اعتراض به وضعیت معیشتی مردم صورت گرفت و نتیجهی آن استعفای قوام از سمت نخست وزیری، در اثر حمله به مجلس و خانه اش شد.

قوامی که آنقدر خود را گردن کلفت می پنداشت که هر کسی به او مراجع می‌کرد را مستقیم مورد خطاب نمی‌داد و مثلا با غرور به خدمتکارانش می‌گفت : «این آقا چه می‌گوید؟»

فتوای علامه امینی برای قتل کسروی

به گفته این کارشناس مسائل تاریخی، بعد از ماجرای بلوای نان، نواب که یک جوان سال چهارمی در هنرستان بود به آبادان می‌گریزد و در شرکت نفت در کنار عمویش مشغول کار می‌شود.

نواب در آبادان با مشاهده برخی بی عدالتی‌ها و بی حرمتی‌ها به ایرانیان در شرکت نفت، در آنجا نیز تظاهراتی به راه می‌اندازد که مجددا باعث تعقیب قضایی او می‌شود. عموی نواب که مسیر زندگی نواب را مشاهده می‌کند به او توصیه می‌کند که به نجف برود و در حوزه علمیه تحصیل کند.

نواب سال 1332 به نجف می‌رود و در آنجا چند سال مشغول تحصیل می‌شود. سکونت او در نجف با مشاهده مقالات مجله پیمان پایان می‌یابد و نواب برای پاسخگویی به تبلیغات منفی کسروی راهی ایران می‌شود.

او بعد از مدتی با کسروی در کلوبش چندین جلسه به مناظره می‌نشیند. بنا بر گفته توکلی از متن این مناظرات سندی در دسترس نیست اما بنا بر بعضی نقل ها نواب در مباحث مطرح شده بر کسروی غلبه می‌کند اما علی رغم اینکه در این مباحث سعی بر قول گرفتن از کسروی در جهت عدم تکرار مطالب توهین آمیزش می‌کند، کسروی آزادانه و بدون هیچ محدودیتی به مقالات توهین آمیزش در مجله پیمان ادامه می‌دهد. نواب در یکی از همان روزها در بازار با کسروی درگیر می‌شود و کار به دادگاه کشیده می‌شود.

در جلسه دادگاه بیست و چهار نفر از اعضای فداییان اسلام در دادگاه حاضر می‌شوند و در آن جلسه کسروی و منشی آن را با گلوله ترور می‌کنند. این افراد فتوای علامه امینی را به قاضی نشان دادند او هم که از فضای جلسه ترسیده بود حکم سبکی علیه نواب و بیست و چهار نفر داد و جلسه را ختم کرد.

توکلی با اشاره به اینکه نواب دست خالی و بدون هیچ ابزاری چنین نهضتی اثر گذاری را پایه گذاری کرد ادامه زندگی او را پر از نکات جالب توجه برشمرد که متاسفانه امروز گاهی بی اساس مورد هجمه قرار می‌گیرد و تهمت‌هایی به او نسبت داده می‌شود.

*رزم آرا، نخست وزیر مورد تفاهم روسیه، انگلیس و آلمان

یعقوب توکلی در ادامه بحث روند ملی شدن صنعت نفت در مورد این تلاش‌ها افزود: یازده نفر طرفدار جنبش ملی شدن صنعت نفت، یک سال و چند ماه در جهت تصویب طرح ماده واحده ملی شدن صنعت نفت برای ارائه در صحن علنی تلاش کردند اما به دلیل کمبود چهار امضا تا رسیدن به پانزده نفر، این امر محقق نشد.

توکلی این موضوع را ناشی از سیاست‌های پایدار انگلستان در حفظ منافعش دانست و معرفی یک نظامی به نام سرلشکر محمد علی رزم آرا برای نخست وزیری را از دیگر سیاست های سرکوبی برای مقابله با جنبش ملی دانست.

این استاد دانشگاه در این زمینه افزرود: رزم آرا یکی از پدیده های نظامی زمان خودش بود که هوش سرشار و پر کاری او در اسناد قابل اثبات است و برای همین است که هم روس ها و هم آمریکایی ها و هم انگلیسی بر سر انتخاب او برای نخست وزیری تفاهم داشتند.

بنا به سخنان توکلی، رزم آرا نهایتا با حمایت جرارد دوئر نمایندگی عشایری سفارت انگلستان برای نخست وزیری به مجلس معرفی شد.

در مجلس نمایندگان یازده نفره هرچقدر داد و فریاد کردند که تن به دیکتاتوری نمی‌دهند، رزم آرا با سخنرانی خودش رای را از مجلس گرفت و نخست وزیر شد. اعتراضات بی فایده ملی گرایان به قدری شدید بود که بنا به گفته توکلی میزهای زیر دست نمایندگان بر اثر کوبیدن روی آنها شکست و مصدق در مجلس بیهوش شد اما رزم آرا با کسب آرا تعهد کرده بود که جنبش ملی را سرکوب کند که تا حدودی هم موفق شد.

وی ظهور مجدد فداییان اسلام را موجب حذف مانع ملی شدن صنعت نفت یعنی سرلشکر رزم آرا دانست. فداییان اسلام در جلسه ای با سران جبهه ملی که در منزل یکی از بازاریان طرفدار فداییان اسلام برگزار شده بود توافق کرده بودند که بعد از ترور رزم آرا اگر حکومت به دست ملی گراها افتاد آنها مجری حداقلی احکام اسلام مانند منع فروش مشروبات الکلی، منع بی حجابی و منع بعضی موارد غیر اخلاقی آشکار باشند.

فداییان به سرعت موانع ملی شدن صنعت نفت را برطرف کردند

به گفته این کارشناس، ترور رزم آرا 16 اسفند 1329 در مجلس ختم آیت الله فیض توسط «سید خلیل طهماسبی» معروف به «استاد خلیل» از اعضای فداییان اسلام صورت گرفت.

دو روز بعد از این ماجرا نمایندگان مجلس شورای ملی، ماده واحده ملی شدن صنعت نفت را امضا کردند و این قانون در کمیسیون به تصویب رسید. با گذشت تنها 6 روز از ترور رزم آرا یعنی در بیست و دوم اسفند، مجلس به اتفاق آرا ماده واحده کمیسیون را تصویب کرد و یک هفته بعد در بیست و نهم اسفند مجلس سنا آن را تصویب نمود و شاه نیز آن را امضا کرد. این سرعت در ملی شدن صنعت نفت را ناشی از اقدامات فداییان اسلام دانست که رعب و وحشت میان دستگاه حکومتی را در پی داشت.