نخستین لوگوهای ایرانی

اولین لوگوها و لوگوتایپ های ایرانی چه موقع طراحی شده اند؟ اصلا فکر می کنید بشود هیچوقت اولین های تاریخ را به این راحتی و با این قاطعیت شناسایی کرد؟ واضح است که وقتی از اولین ها در هر زمینه تاریخی سخن می گوییم در حقیقت با یک گستره زمانی قابل توجه سروکار خواهیم داشت. چرا که هر اولینی پیش و پس از خود ملزوماتی را یادآوری می کند که به پیدایش و تثبیت اش انجامیده اند.

می دانیم که هنر گرافیک ریشه‌هایی دارد که آن‌ها را به عنوان هنرهای گرافیک یا گرافیک سنتی می‌شناسیم. مثلا در حجاری، در سفالگری یا در غار‌ها نشانه‌هایی است که به نوعی ارتباط تصویری است ولی عموما تاریخ گرافیک را از پیدایش چاپ و از روزی که به نوعی تکثیر ماشینی به عرصه می‌رسد آغاز می‌کنیم. شاید به همین دلیل است که اولین و قدیمی ترین لوگوتایپ ها یا به اصطلاح خودمان نشانه نوشته ها را با پیدایش نخستین روزنامه ها و جراید همزمان می دانیم. در حقیقت اولین نشان های گرافیکی که بتوان وظیفه نشانه گذاری و هویت بصری را از آن ها انتظار داشت با آغاز پیدایش روزنامه ها و نشریات و تقریبا همزمان با اولین جرقه های تجددخواهی ایرانیان است که به ظهور می رسد و در حدود بیش از 5 دهه به تثبیت می رسد. آنچه در ادامه می آید مروری بر اولین و شناخته شده ترین دوره های طراحی نشان های گرافیکی ایران و زیبایی شناسی حاکم بر آن ها است با این توضیح که متاسفانه شناسایی نام طراحان این نشان‌ها خود نیازمند پژوهشی مفصل‌تر است که امیدواریم به زودی موفق به انجامش شویم.

کاغذ اخبار نخستین نشریهء ایران است که به همت میرزاصالح شیرازی نخستین شماره‌اش در روز دوشنبه 25 محرم 1253 ـ برابر با 11 اردیبهشت 1216 هجری شمسی منتشر شد و نام بخصوصی نداشت و به ترجمه از واژهء فرنگی Newspaper، "کاغذ اخبار" نامیده می‌شد. متاسفانه تصویر دقیقی از نشان آن در دست نیست.

روزنامه وقایع اتفاقیه نام دومین روزنامه فارسی‌زبان پس از کاغذ اخبار است. این روزنامه به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر در تهران در دوران ناصرالدین شاه منتشر می‌شد. نخستین شمارهء این روزنامه در 5 ربیع‌الاول سال 1267 هجری قمری (برابر 18 دی ماه 1229 خورشیدی و 8 ژانویه 1851 مسیحی) (سال سوم پادشاهی ناصرالدین شاه) به چاپ رسید. در نشان این روزنامه، تصویر شیر و خورشید با جمله یا اسدالله الغالب به شیوه‌ای خاص طراحی شده است که واژه الله بالای شیر قرار گیرد. "یا اسدالله الغالب" و همچنین عبارت روزنامه اخبار دارالخلافه طهران ، در فضای گرافیکی ویژه‌ای به صورت غیرمتداول خوشنویسی رایج سامان داده شده بود.

از شماره 471 به بعد، این روزنامه با نام روزنامه "دولت علیه ایران" به چاپ رسید.

تأثیرپذیری خط و خوشنویسی نستعلیق از نوآوری‌های دورهء قاجار بود که در بیشتر روزنامه های پس از آن هم به نحو چشمگیرتری نمود می‌یابد.

در نشان این روزنامه، تصویر شیر و خورشید با جمله یا اسدالله الغالب به شیوه‌ای خاص طراحی شده است که واژه الله بالای شیر قرار گیرد. "یا اسدالله الغالب" و همچنین عبارت روزنامه اخبار دارالخلافه طهران ، در فضای گرافیکی ویژه‌ای به صورت غیرمتداول خوشنویسی رایج سامان داده شده بود.

چند سال بعد و در اوایل سال 1286 شمسی میرزا قاسم خان به صرافت می افتد که روزنامه‌ای با سرمایه خود به راه اندازد اما چرا " صوراسرافیل"؟ "اسرافیل" یکی از فرشتگان پرارج پروردگار است که بنا به روایات دینی، در روز رستاخیز در "صور" می‌دمد و مردگان را برمی خیزاند، بر این اساس روزنامه صوراسرافیل نام می گیرد و در سرلوحه روزنامه نیز تصویر اسرافیل نقش می بندد که با آوای صور مردگان را از خواب گران بیدار می‌کند. بدین ترتیب هم نام روزنامه و هم نشان آن تمثیلی بودند.

طبیعی است که روزنامه های اولیه ایرانی به جز آن هایی که از حمایت مالی دولت برخوردار بودند به دلیل کاهش هزینه های انتشار و خواه به علت غیرضروری دانستن طراحی تصویری، نشان ها اغلب بر مبنای خوشنویسی و گاهی هم ترکیب بندی حروف طراحی می شدند و عموما هم در میانه بالایی صفحه اول روزنامه و در جایگاهی یکسان قرار می گرفتند. روزنامه های "نیر اعظم" ،"زشت و زیبا"،" محاکمات"،"وطن"و "چهره نما" که در سال های 1322 و 1325 آغاز به انتشار کردند از این دسته اند.

از این تاریخ به بعد و در اثر ازدیاد ماشین های چاپ و از سوی دیگر خوگرفتن مردم با مطالعه شاهد ظهور روزنامه های بسیاری در ایران هستیم که بلافاصله پس از یکدیگر پا به عرصه می گذارند و در رقابت با یکدیگر تلاش دارند تا علاوه بر محتوی، شکل و ظاهر نشریات را نیز متفاوت و متمایزتر از گذشته بسازند که در این میان نقش نشانه نوشته ها بسیار پررنگ است. در همین مرحله است که تفاوت های نوشتاری و نشان های تصویری در کنار نشانه نوشته ها رواج پیدا می کنند و به شاخصه ای برای نشانه گذاری در ذهن جامعه تبدیل می شوند. روزنامه های "فریاد"، "چنته پابرهنه"، و "صبح صادق" متعلق به سال های پایانی دهه بیست شمسی از این گروه جراید اند.

تحول دیگری که در سال های توسعه نشریات در دهه 30 شمسی در زمینه نشان هایی مطبوعاتی به وقوع می پیوندد، اختصاص دادن بخش مشخص و دائمی برای درج نشان است که البته این تحول همزمان با پیدایش و رواج لی‌آوت یا صفحه بندی مدرن همراه است. در این مرحله نشان ها عمدتا در فضایی مربع شکل در پیشانی صفحه و در قابی تعیین شده قرار می گیرد که می شود آن را نمونه های اولیه "هدر" های امروزی نشریات به حساب آورد. روزنامه های "مساوات"، "جارچی ملت"، "پای تخت" و "آینه غیب نما" از جمله روزنامه هایی هستند که با تعیین جایگاهی خاص برای نشان ها اهمیت آن ها را به عنوان نشان های گرافیکی رسمیتی دوچندان می بخشند و از سوی دیگر به مفهوم امروزی نشان‌ها که عناصری تصویری هستند نزدیک می‌شوند.

شاید تا همین جا است که می توان گفت نشان های گرافیکی ایران خط و ربط منظم و پیش رونده ای پیدا می کنند که نه تنها مطبوعات، که دیگر عرصه های جامعه را هم تحت پوشش قرار داده و به عنصر بصری شاخصی در شناسایی فعالیت های اجتماعی بدل می شوند. امری که تا به امروز هم ادامه دارد و همچنان مسیر تکاملی و پیش رونده اش را طی می کند.

منبع: ایسنا