جنگ جهانی اول و تاثیر آن بر ایران

در 28 ژوئیه 1914 اعلان جنگ اتریش و هنگری به صربستان باعث بروز یک جنگ عمومی شد که در 11 نوامبر 1918 به موجب متارکه نامه منعقده بین آلمان و متفقین ، خاتمه یافت . این جنگ را جنگ بزرگ نامیده اند و منشاء آن رقابت میان دولت های یزرگ بر سر مستعمره ها و مسائل نظامی و ملی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود.

بهانه شروع جنگ جهانی اول قتل فرانسوا فردیناند ولیعهد اتریش در 28 ژوئن 1914 در سارایووایالت بوسنی به دست گاوریلو پرنزیپ اهل صربستان بود . مردم ایالت بوسنی مایل بودند که به صربستان ملحق شوند ، اما دولت اتریش از این کار جلوگیری می کرد . مقامات اتریش دولت صربستان را مسئول این قتل دانستند و آن را بهانه اعلام یک اولتیماتوم در 23 ژوئیه و بعد اعلان جنگ به آن کشور در 28 ژوئیه قرار دادند . اعلان تجهیز عمومی دولت روس در31 ژوئیه بهانه مداخله آلمان شد که به دولتین روس اول اوت و فرانسه 3 اوت اعلان جنگ بدهد . سرانجام نیز نقص بیطرفی بلژیک از طرف قوای آلمان ، دولت انگلیس را مصمم به اعلان جنگ به آلمان کرد . در جریان جنگ امپراتوری های مرکزی آلمان ، اتریش و هنگری مورد کمک ترکیه و بلغارستان واقع شدند . منفقین (بلژیک ، انگلیس ، فرانسه ، مونته نگرو ، روسیه و صربستان ) نیز مورد کمک ژاپن ، ایتالیا ، پرتغال ، رومانی ، ممالک متحده آمریکا ، یونان و برزیل قرار گرفتند و به عبارت دیگر اعضای اتفاق مثلث (انگلیس ، فرانسه و روسیه ) و اتحاد مثلث (آلمان ، اتریش و ایتالیا) به یکدیگر اعلان جنگ کردند . ایتالیا از اتحاد مثلث خارج شد و تا سال 1915 بی طرف ماند و در این تاریخ به متفقین پیوست . علت آن بود که می خواست سرزمین ها ایتالیایی زبان را که در تصرف اتریش بود به انضمام چند مستعمره در آفریقا به دست آورد . ترکیه عثمانی به طرفداری از آلمان ها برخاست تا مانع از تسلط روسیه بر تنگه های دریای سیاه شود . آمریکا در سال 1917 با قدرت نظامی ، ثروت و تجهیزات فراوان هنگامی به یاری متفقین آمد و این در حالی بود که نیروهای مرکزی پس از سه سال جنگ تقریبا نابود شده بودند . مهمترین صحنه جنگ قاره اروپا در فرانسه بود ، آلمانی ها از خاک بلژیک عبور و به فرانسه حمله بردند . نقشه جنگی ارتش آلمان بر آن بود که (برق آسا) به فرانسه هجوم ببرد و پاریس را اشغال کند و آن گاه برای نابود ساختن روسیه بدان کشور حمله ور شود . آلمان سه مرتبه تلاش کرد تا فرانسه را تصرف نماید : یکی در 14سپتامبر 1914 و دیگری در فوریه 1916 و مجددا در در ژوئیه 1918 .

در شرق ، روسها از آلمانی ها به سختی شکست خوردند و هنگامی که در سال 1917 بلشویکها بر روسیه مسلط شدند ، با آلمان در شهر برست لیتوفسک عهدنامه ای بستند و از جنگ کناره گرفتند . متفقین تمام مستعمرات آلمان را در آفریقا و خاور دور به تصرف در آوردند و مستملکات عثمانی در خاور میانه یعنی سوریه و عربستان را متصرف شدند . شکست نهایی آلمانی ها در نتیجه حملات متفقین در سال 1918 و به رهبری مارشال فوش فرانسوی صورت گرفت و آلمان ناچار ترک مخاصمه را خواهان شدند و هنگامی که این کشور در 11 نوامبر 1918 شرایط متفقین را پذیرفت جنگ جهانی اول به پایان رسید . عهدنامه ورسای ، در 28 ژوئن 1919 بر آلمان مغلوب تحمیل و به پیروزی دولتهای متفق مهر تایید زد . این عهدنامه با عهدنامه های سن ژرمن با اتریش ( 1919 ) نویی با بلغارستان، تریانون با هنگری تکمیل شد . این جنگ خسارات بسیار زیاد جانی و مالی بر جای نهاد و مدت 1565 روز طول کشید . در طول این مدت در حدود 65 میلیون نفر بسیج شده بودند . از این عده در حدود 9 میلیون نفر کشته شدند . در حدود 22 میلیون نفر (نسبت یک سوم ) معلول و از کار افتاده و 7 میلیون نفر برای همیشه معلول و ناقص شدند و حدود 5 میلیون نفر نیز مفقود بر جای گذاشت.
از دیگر آثار جنگ اول جهانی تغییرات ارضی سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی بود که اهم آنها عبارتند از : انقلاب روسیه ( 1917 ) ، انحلال امپراتوری روس( ( 1918، انحلال امپراتوری اتریش و هنگری و سقوط امپراتوری ترکیه بود.

تاثیر جنگ بر ایران
در سوم اوت سال 1914 که جنگ جهانی اول آغاز شد ایران فقط در ظاهر کشور مستقلی به شمار می‌آمد. احمدشاه قاجار تازه به سن هجده سالگی رسیده و تاجگذاری کرده بود قدرت و اختیاری نداشت. قریب هفت هزار سرباز روسی که به عناوین مختلف درایالات شمالی کشور حضور داشتند به موجب قرارداد 1907 روس و انگلیس برای خود حقوق و امتیازات خاصی در شمال ایران قائل بودند. انگلیسها هم در جنوب کشور فرمانروایی می‌کردند و حکم دولت ایران فقط در مناطقی که به عنوان «بی‌‌طرف» تعیین شده بود خوانده می‌شد. با شروع جنگ جهانی اول روسها که با عثمانیها درگیر شده بودند یکبار دیگر بدون توجه به اعتراض دولت ایران نیروهای خود را وارد ایران کردند و در اواخر سال 1914 در حدود هفتاد هزار سرباز روسی نواحی شمال غربی ایران را در طول سرحد عثمانی اشغال نمودند. انگلیسها هم از سمت جنوب نیروهای خود را وارد خوزستان کردند و به متصرفات عثمانی در بین‌النهرین حمله‌ور شدند. با حمله نیروهای عثمانی به خاک ایران و به دنبال جنگی که در نزدیکی تبریز بین قوای روس و عثمانی در گرفت روسها ناچار شدند این شهر را تخلیه کنند. شهر تبریز درجریان این جنگ به آتش کشیده شد و خسارات فراوانی به مردم شهر وارد آمد. نیروهای روس که تا نزدیکی جلفا عقب‌نشینی کرده بودند با رسیدن قوای کمکی از روسیه دست به حمله متقابل زدند و پس از شکست نیروهای عثمانی در جنوب جلفا روز 30 ژانویه 1915 مجدداَ تبریز را اشغال کردند. نیروهای روس سپس به سمت غرب حرکت کرده در بهار سال 1915 رضاییه را از نیروهای عثمانی پس گرفتند و تا حدود دریاچه وان پیش رفتند.

قوای روس در 16 آذر 1294 از قزوین به تهران حرکت کرده، 18 آبان وارد کرج شدند. به دنبال حرکت قوای روس به سمت تهران عده زیادی از رجال و نمایندگان مجلس به سمت قم حرکت کردند و در آنجا کمیته دفاع ملی را تأسیس کردند. 22 آبان به علت نزدیک شدن قشون روس به تهران تصمیم انتقال پایتخت گرفته شد. اما در 23 آبان وزیرمختار روس و انگلیس احمد شاه را ملاقات کردند و او را از انتقال پایتخت به اصفهان منصرف ساختند. آخرین حد پیشروی روسها در ایران در فوریه 1917 بود، ولی از این تاریخ به بعد به علت بروز انقلاب در روسیه و سقوط حکومت تزاری وضع نیروهای روسیه در ایران هم دچار آشفتگی شد.

این آشفتگی پس از انقلاب دوم روسیه در اکتبر 1917 و روی کار آمدن حکومت بلشویکی به حد اعلی رسید و نیروهای روسی دچار تفرقه و پراکندگی شدند. به موجب قرارداد صلح «برست‌لیتوفسک»‌که روز سوم مارس 1918 بین آلمان و حکومت بلشویکی روسیه امضا شد روسها متعهد شدند نیروهای خود را از ایران اخراج کنند و بقایای نیروهای روسی هم تا اواخر بهار همین سال ایران را تخلیه کردند. ولی نیروهای انگلیس تا کودتای 1299(1921) در ایران ماندند.

منابع:
1-روزها و رویداد ها. علی بری دیزچی و همکاران: 89-90.
2-تاریخ جهانی. دولاندلن، ج2: 373-375.
3- ایران در جنگ جهانی اول. زهرا عباسی: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

منبع:قدس آنلاین