تحلیلی بر تاریخچه راه‌آهن در ایران: فراتر از افسانه رضاخانی

یکی از گزاره‌های رایج و غالباً پذیرفته‌شده در فضای رسانه‌ای و حتی برخی تاریخ‌نگاری‌های معاصر ایران، نسبت دادن احداث نخستین راه‌آهن کشور به دوره سلطنت رضاشاه پهلوی است. این ادعا، به دلیل تکرار فراوان و عدم نقد کافی، به صورت یک حقیقت تاریخی تثبیت شده است. در این میان، بحث‌های موجود اغلب به چالش‌های فنی و مکان‌یابی راه‌آهن سراسری دوره پهلوی اول، مانند اتصال شمال و جنوب بدون در نظر گرفتن مراکز مهم اقتصادی و اجتماعی همچون شیراز و اصفهان، محدود می‌شود و ریشه تاریخی این روایت اصلی نادیده گرفته می‌شود.
بررسی دقیق اسناد و مدارک تاریخی، نشان می‌دهد که ایران حدود یک قرن پیش از ظهور رضاشاه در عرصه قدرت، صاحب خطوط راه‌آهن بوده است. نسبت دادن ساخت اولین راه‌آهن به رضاخان، در واقع تلاشی برای افسانه‌سازی و بزرگنمایی دوران اوست که بیشتر ریشه در هیاهوی ژورنالیستی دارد تا واقعیت تاریخی.
مروری بر خطوط راه‌آهن پیش از دوره پهلوی:

خط راه‌آهن بندر انزلی - پیربازار: در سال ۱۲۲۷ هجری شمسی (۱۸۴۸ میلادی)، نخستین خط راه‌آهن در ایران میان بندر انزلی و پیربازار احداث شد. این خط به طول تقریبی ۱۲ کیلومتر، تا اواسط دوره پهلوی فعال بود و لوکوموتیو آن که امروزه در محوطه سازمان بنادر و دریانوردی انزلی نگهداری می‌شود، گواه تاریخ ساخت ۱۸۴۸ میلادی است. این خط در نهایت توسط حکومت پهلوی جمع‌آوری شد.
خط راه‌آهن محمودآباد - آمل: در سال ۱۲۶۵ هجری شمسی (۱۸۸۶ میلادی)، یک شرکت بلژیکی اقدام به احداث خطی ریلی بین محمودآباد و آمل نمود. قرار بود این خط تا تهران امتداد یابد، اما اختلافات میان دولت ایران و پیمانکار، اجرای ادامه پروژه را متوقف کرد.
خط راه‌آهن تهران - ری: در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی (۱۸۸۸ میلادی)، خط آهن دیگری به طول تقریبی ۹ کیلومتر بین تهران و شهر ری احداث شد که بقایای آن تا به امروز نیز مشاهده می‌شود. امتیاز این پروژه توسط موسیو بوانال، یک فرانسوی، از دولت ایران دریافت شد و هزینه ساخت آن بالغ بر ۲ میلیون فرانک فرانسه بود.
خط راه‌آهن جلفا - تبریز و شعبات آن: در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی (۱۹۱۲ میلادی)، قراردادی با روسیه برای احداث راه‌آهن جلفا - تبریز - صوفیان - شرفخانه امضا شد. این قرارداد که دوره‌ای ۷۵ ساله داشت، ساخت کل خط به طول ۱۴۶ کیلومتر را به هزینه روسیه تعیین می‌کرد و ساخت آن در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی (۱۹۱۶ میلادی) به پایان رسید. خط آهن صوفیان - شرفخانه نیز به طول ۵۳ کیلومتر در همان سال افتتاح گردید.
خطوط ریلی در جنوب ایران: فعالیت‌های احداث راه‌آهن در جنوب کشور نیز پیش از ظهور رضاشاه آغاز شده بود. خط آهن بوشهر به برازجان به طول ۶۰ کیلومتر توسط انگلیسی‌ها احداث شد که در راستای حفاظت از حوزه نفوذ آن‌ها در منطقه صورت گرفت. همچنین، خط آهن میرجاوه به زاهدان به طول ۹۲ کیلومتر، با هدف اتصال ایران به مستعمرات انگلستان، در سال ۱۲۹۹ هجری شمسی (۱۹۲۰ میلادی) افتتاح شد.

نتیجه‌گیری:
شواهد تاریخی روشن و متعدد، نشان‌دهنده وجود شبکه‌های ریلی در ایران از حدود یک قرن پیش از روی کار آمدن رضاشاه پهلوی است. با این وجود، تاریخ‌نگاری سطحی و مبتنی بر هیاهو، این تصور را القا کرده که وی بنیان‌گذار اولین راه‌آهن در ایران بوده است. در واقع، راه‌آهن سراسری که در دوره رضاخان احداث شد، اگرچه از نظر مقیاس و اهمیت استراتژیک قابل توجه بود، اما نخستین خط ریلی در کشور محسوب نمی‌شود. برخی تحلیل‌ها حتی این راه‌آهن را “بی‌مصرف” توصیف کرده و کاربرد اصلی آن را در دوران اشغال ایران در جنگ جهانی دوم برای جابجایی نیروهای انگلیسی دانسته‌اند، که این خود انتقادی به اولویت‌بندی‌ها و اهداف پشت پرده این پروژه ملی است.