نادر آراسته؛ دیپلمات مورد علاقه رضاخان

نادر آراسته، فرزند محمد، در سال 1272ش/ 1310ق در تبريز متولد شد. محمد ميرزا نام نياى خود نادر ميرزا صاحب كتاب تاريخ تبريز را بر وى نهاد. او تحصيلات اوليه خود را در تبريز به پايان رساند و براى ادامه تحصيل راهى روسيه شد، و در دانشگاه سن‏پترزبورگ به تحصيل در رشته حقوق پرداخت. در همان دوران تحصيل در سال 1287ش در كنسولگرى ايران در باكو به عنوان آتاشه [: وابسته] مشغول به كار شد و پس از چندى در همين سال به نيابت دوم كنسولگرى ايران در تفليس منصوب گرديد. او پس از پايان تحصيل به ايران بازگشت و در بهمن سال 1288ش در دارالترجمة وزارت امور خارجه به عنوان مترجم دوم زبان روسى استخدام شد. پس از چند ماه به مترجم اولى زبان روسى ارتقاء يافت. در سال 1289ش نشان درجه چهارم شير و خورشيد را دريافت كرد و پس از چند ماه در دى ماه 1290ش به نيابت كنسولگرى در حاجى طرخان منصوب شد. او در دوران خدمت خود در اين كنسولگرى يك مدال مطلاى علمى دريافت كرد. يك سال بعد كفالت اين كنسولگرى بر عهده وى نهاده شد و چهار سال در اين پست باقى بود تا اينكه در سال 1295 به ويس كنسولى [: كنسوليارى] ايران در گنجه برگزيده شد. نادر آراسته در آبان 1299 از سوى دولت فتح‏الله خان سردارمنصور سپهداراعظم احضار شد و رئيس‏الوزرا، با توجه به شناخت وى از اوضاع روسيه و زبان روسى، او را به نمايندگى سياسى ايران در تركستان شوروى مأمور كرد. اين انتصاب در زمان پيشروى بلشويكها به مناطق جنوبى شوروى و نبرد آنان با مساواتيان صورت گرفت و دولت ايران نگران مرزهاى شرقى و شمال شرقى خود بود. او بلافاصله پس از انتصاب به اين سمت راهى عشق‏آباد شد، در مرو با سران بلشويكها ملاقات كرد و از آنان خواست تا مناقشات خود را به سرحدات ايران نكشانند چرا كه در اين صورت ايران مجبور به مداخله نظامى مى‏شد. البته بايد در نظر داشت كه دولت ايران با توجه به بحرانهاى داخلى خود عملا توان دفاع در مقابل بلشويكها را نداشت. به هر حال، عشق‏آباد بدون آسيب در مناسبات دو كشور به توسط بلشويكها تصرف شد.

ترکیه؛ اولین مقصد دیپلماتیک نادر آراسته
پس از كودتاى سوم اسفند 1299ش، از سوى سفير كبير ايران در مسكو به آراسته دستور داده شد تا اولين سفير اتحاد جماهير شوروى در ايران، فئودور رتشتين، را پذيرايى كند. نادر آراسته از تهران در خصوص نحوه پذيرايى از نماينده شوروى كسب تكليف كرد و در پاسخ، سيد ضياالدين از وى خواست تا سفير شوروى را تا تهران همراهى كند. رتشتين در هنگام توقف در خراسان مهمان كلنل پسيان حاكم آن سامان بود. آراسته همراه با رتشتين در ارديبهشت ماه وارد تهران شد و پس از ارائه گزارشى از وضعيت تركستان به رئيس‏الوزراء و وزير امورخارجه، به رياست اداره تركيه و شوروى منصوب شد.
از وقايع دوره رياست وى بر اداره تركيه و شوروى مسئله پناهندگى يك لهستانى شهروند شوروى به ايران بود. اين موضوع باعث كدورت بين دو دولت شد و كميسيونى با حضور رتشتين و سه عضو وزارت خارجه كه يكى از آنان نادر آراسته بود در اين خصوص تشكيل شد. در اين كميسيون قرار بر اين شد تا آذرلينگوى لهستانى شهروند شوروى تا زمانى كه دليل واقعى تقاضاى پناهندگى وى مشخص نشده است در ايران باقى بماند و سرانجام هم از طريق مرزهاى جنوبى ايران به صورت غير قانونى خارج شد تا اين مسئله باعث تيرگى روابط دو كشور نگردد. مأموريت بعدى وى كاردارى سفارت ايران در لندن در سال 1301ش بود.1 او دربارة انتصاب به اين پست مى‏نويسد:
روزى كه به ملاقات وزير جنگ رفتم پادشاه آينده ايران و مرد قوى و صاحب اختيار آن روز اشاره به سفارت ايران در انگلستان نمود و اظهار داشتند چون به واسطة اكتشاف و استخراج و بهره بردارى نفت به وسيله شركت نفت انگليس و ايران بايد در لندن سفارت ما از هر لحاظ مجهز باشد و امور تشكيلات سفارت به نحو بارزى اداره شود؛ من به دولت پيشنهاد كردم شما با سمت شارژدافرى عازم لندن شده و به انجام وظائف خود در سفارتخانه ايران بپردازيد.2
دورة كاردارى آراسته در سفارت ايران پنج سال و نيم طول كشيد و پس از بازگشت به تهران در سال 1306ش از سوى دولت ايران مأمور شد تا بندر انزلى را كه تا آن زمان در اختيار روسها بود بر اساس معاهده 1921 ايران و شوروى تحويل بگيرد كه البته اين كار عملا تا سال 1307 به طول انجاميد. وى در اين مدت حكومت بندر انزلى و رياست بندر را بر عهده داشت. با باز پس‏گيرى بندر انزلى، از شوروى او پس از مدتى كوتاه از اين سمت بركنار شد و به تهران بازگشت. آراسته در سال 1309 به رياست هيئت تعيين حدود مرز ايران و تركيه مأمور شد. به دنبال اين ماموريت بود كه از سوى دولت به معاونت استاندارى آذربايجان منصوب شد. زمانى كه استاندار آذربايجان منصورالملك به تهران احضار شد كفالت حكومت بر عهدة نادر آراسته گذاشته شد تا اديب‏السلطنه سميعى به حكومت آذربايجان منصوب شد. از مشكلات حكومت آذربايجان در اين زمان همجوارى با اتحاد جماهير شوروى و فعاليتهاى پنهان كمونيستى بود چنانكه او مجبور بود با مشاهده يك برگ اعلاميه در محله‏اى تمام شهر را براى دستيابى به نسخه‏هاى ديگر تفتيش كند.3 آراسته در ارديبهشت 1311 به تهران فراخوانده شد، بلافاصله از سوى شاه به دربار احضار و به حكومت خوزستان منصوب شد.

نادر آراسته و لغو نمایشی قرارداد دارسی
در دوران استاندارى وى در خوزستان دو حادثه روى داد كه يكى لغو نمايشى قرارداد دارسى بود. پس از لغو اين قرارداد از تهران به وى دستور داده شد كه به خرمشهر برود و اختيار اداره امور مناطق نفت‏خيز را در دست گيرد؛ ولى مجدداً اوضاع به شكل سابق خود بازگشت و اداره امور به انگليسيها سپرده شد. واقعه ديگر دزديده شدن كارول سر مهندس آمريكايى راه آهن جنوب توسط كارگران اخراجى در انديمشك بود. در اين مورد سپهبد اميراحمدى نيز مأمور شد تا با قواى نظامى خود به استاندار خوزستان يارى رساند. اين مسئله بدون درگيرى نظامى حل و كارول پس از چند روز از سوى كارگران آزاد شد. در آبان ماه 1311 رضاشاه براى بازديد بندر شاهپور به خوزستان وارد شد آراسته به استقبال شاه رفت و در ضمن از وى تقاضاى انتقال به تهران را نمود. با اين تقاضاى وى درتيرماه 1312 موافقت شد و او كه از گرماى خوزستان به ستوه آمده بود به تهران منتقل شد. آراسته، پس از مدتى انتظار براى انتصاب به يك پست جديد، سرانجام در ششم آذر ماه 1312 به حكم رضاشاه به وزير مختارى ايران در لهستان منصوب و از طريق باكو راهى محل مأموريت خود شد. مدت سفارت وى در لهستان تا شهريور 1314 به طول انجاميد. از جمله اقدامات وى در لهستان تشكيل انجمن ايران و لهستان، برگزارى نمايشگاهى از آثار هنرى و تاريخى ايران و تحكيم روابط تجارى بين اين دو كشور بود. در همين سال ايران براى نخستين بار اقدام به تأسيس سفارتخانه در آمريكاى لاتين نمود و از سوى دولت ايران به نادر آراسته دستور داده شد تا محل مأموريت خود در لهستان را به قصد آرژانتين ترك كند. مدت سفارت وى در آرژانتين دو سال بود. در اين دوره روابط ايران و آمريكا كه به علت اهانت پليس آمريكا به سفير ايران، غفار جلال علاء، از مدتى پيش قطع شده بود مجددا برقرار شد. در ايام سفارت آراسته در آرژانتين فرانكلين روزولت رئيس جمهور آمريكا سفرى به آرژانتين نمود و از هيئت ايرانى نيز براى ملاقات با روزولت دعوت به عمل آمد. آراسته، با توجه به قطع مناسبات اين دو كشور، از وزارت خارجه در خصوص اين ملاقات سؤال كرد كه پاسخ مثبت به آن داده شد و همين ملاقات باب مناسبات مجدد را بين دو كشور باز كرد. سفارت ايران در آرژانتين بيشتر از دو سال فعال نبود و در فروردين سال 1316 به بهانه صرفه‏جويى در بودجه بسته شد. اصولاً در اين مقطع پهلوى اول تمايلى به برقرارى مناسبات با آمريكاى لاتين و ايالات متحده آمريكا نداشت و بيشتر توجه او به سوى اروپا بود.

ماموریت در آلمان و گسترش روابط اقتصادی ایران و آلمان
نادر آراسته به ايران بازگشت و رضاشاه كه به وى توجه ويژه‏اى داشت وعدة سفارتى ديگر داد. اما وزير امور خارجه، عنايت سميعى (مدبرالدوله)، او را به مدير كلى امور كنسولى و سجلات وزارت امورخارجه منصوب كرد. رضاشاه از توشيح فرمان اين انتصاب خوددارى كرد و از وزير امور خارجه خواست تا فهرستى از نامهاى سفارتخانه‏ها تهيه كند. سرانجام نادر آراسته بنا به تصميم شخص رضاشاه در شهريور 1316 به پست مهم سفارت آلمان منصوب شد.4 شاه از آراسته خواست تا پس از ملاقات با هيتلر گزارشى دقيق از روحيات و رفتار اجتماعى وى براى شاه ارسال كند. ملاقات او با هيتلر در محيطى دوستانه صورت گرفت و هيتلر به وى وعده يارى در حل مشكلات امور مربوط به روابط دو كشور را داد.5 چندى از انتصاب آراسته به سفارت آلمان نگذشته بود كه از دفتر مخصوص رضاشاه به وى خبر دادند تاج‏الملوك و شمس پهلوى براى معالجه عازم آلمان هستند. سفير ايران در آبان ماه به استقبال موكب سلطنتى رفت و بنا به درخواست تاج‏الملوك و شمس پهلوى براى ناشناس ماندن در ايام سفر، سفارت ايران دو گذرنامه ديگر با نامهاى رضايار و شهريار براى اين دو صادر كرد و اين گذرنامه‏ها تحويل هتل آنان داده شد.6
نادر آراسته همزمان با سفارت آلمان به سفارت هلند نيز منصوب شد. او در دوره سفارت خود در آلمان، كه از مقاطع حساس براى ايران بود، به گسترش مناسبات اقتصادى بين ايران و آلمان پرداخت. واگذارى انحصار ورود قالى ايران به آلمان كه در اين زمان صورت گرفت باعث اعتراض تجار ايرانى فرش در آلمان گرديد. آراسته براى حل مشكل تاجران ايرانى با مقامات آلمانى به مذاكره پرداخت و قرار بر اين شد كه فرش ايرانى پس از وارد شدن به آلمان به تاجران ايرانى فروخته شود و آنان نيز حق نداشتند قاليها را بيشتر از نرخ معين بفروشند. اين اقدام نظر تجار ايرانى را چندان جلب نكرد و آنان سهميه خود را بيش از نرخ تعيين شده به فروش رساندند و اين امر باعث شد تا از سوى دولت آلمان كليه حسابهاى آنان مسدود شود. تجار به سفارت شكايت بردند و آراسته با مقامات آلمانى به گفت و گو پرداخت. اين مسئله مشروط بر اينكه از اين پس تجار بيش از 15 در صد سود تعيين شده كالاى خود را به فروش نرسانند حل شد.
از ديگر مسائل اين دوره هجوم يهوديان آلمان به سفارت ايران بود. در اين خصوص آراسته طى نامه‏اى به وزارت امورخارجه نوشت: «... اخيراً يهوديها بيشتر از سابق درصدد هستند كه از آلمان خارج شوند. متصل به قونسولگرى آمده براى مسافرت به ايران تقاضاى ويزا مى‏كنند. البته تصديق خواهند فرمود كه راجع به مسافرت اين اشخاص به ايران بهتر است مطالعات كافى به عمل آيد. زيرا در آتيه براى زندگانى اجتماعى ايران مخصوصاً تهران بدون اثر نخواهد بود. طبعاًاين ملت در هر كجا جمع بشود رفته رفته سعى خواهد نمود كه كسب و كار و تجارت را از دست ديگران گرفته و صاحب نفوذ مى‏شود.7»
او در اين نامه به وزارت خارجه پيشنهاد داد كه به هر يهودى متقاضى ويزا داده نشود كه بعدها اين پيشنهاد از سوى دولت پذيرفته شد. با آغاز جنگ جهانى دوم دولت آلمان به متحدان انگليس دستور تعطيلى سفارتخانه‏هايشان را داد. سفارتخانة مصر نيز در همين موقعيت قرار داشت؛ سفير مصر پيش از ترك آلمان، در نتيجة مناسباتى كه در اثر ازدواج خاندانهاى سلطنتى دو كشور ايجاد شده بود، از سفارت ايران خواست تا حفاظت از منافع مصر در آلمان را بر عهده گيرد. آراسته پس از اعلام تقاضاى سفير مصر و جواب مثبت تهران اين وظيفه را عهده‏دار شد.8 نادر آراسته تا ارديبهشت سال 1319 در اين سمت فعال بود. پس از دوره سفارت وى در ارديبهشت ماه يك هيئت بازرسى به دستور رضاشاه به برلن اعزام شد. علت اعزام اين هيئت گزارش بى‏امضايى بود كه از برلن به دفتر مخصوص رضا شاه رسيده بود و در آن به مواردى چون سهميه قاليها، گذرنامه‏هاى صادر شده و مأموران دولتى پرداخته بود. هيئت بازرسى نتايج تحقيقات خود را براى شاه ارسال كرد. در گزارش مربوط به گذرنامه‏هاى سرقت شده اعلام شد كه در زمان نادر آراسته پنج گذرنامه سياسى و هشت گذرنامه خدمت و 21 گذرنامه تحصيلى و دو گذرنامه عادى از ميز كنسول به سرقت رفته است كه البته سفير ايران گزارشى در اين خصوص تهيه و به وزارت خارجه ارسال كرده بود. در همين گزارش بى‏امضا به مأموران سفارت، از جمله سفير سابق نادر آراسته، اتهاماتى وارد شده بود. در گزارش موجود مشخص نيست كه اين اتهامات چه بوده‏اند ولى هيئت بازرسى اعلام كرد:
راجع به آقاى آراسته مدركى كه دال بر سوء استفاده مشاراليه باشد به دست نيامد و از كسى هم چيزى شنيده نشد؛ ولى در مدت مأموريت خود در برلن لياقتى از خود بروز نداده و و ايرانيهاى مقيم آنجا را نتوانسته است اداره نمايد. در حقيقت مى‏توان گفت افسار گسيختگى چند نفر از ايرانيها[ى] مقيم برلن و اختلافات بين آنها و خدمتگزارى چند نفر از ايرانيها در وزارت تبليغات آلمان بر اثر عدم توجه و بى علاقگى او به كار اتباع دولت شاهنشاهى بوده و بعد از حركت او كسى كه بتواند وضعيت را لااقل به همان حال نگهدارد در سفارت شاهنشاهى وجود نداشت.9
آراسته، پس از بازگشت به تهران، از وزارت امورخارجه به وزارت كشور منتقل شد و با توجه به اينكه حامى قدرتمند وى ديگر تبعيد شده بود تا مدتى شغل مهمى به وى واگذار نشد تا در اوايل دى ماه 1320 ذكاءالملك فروغى نخست وزير او را احضار كرد و به استاندارى شمال، كه شامل منطقه گرگان و مازندران و تنكابن مى‏شد، منصوب كرد. آراسته ابتدا از پذيرش اين پست حساس، با توجه به حضور ارتش سرخ در منطقه، سرباز زد ولى فروغى در اين خصوص به او اصرار ورزيد و آراسته، سرانجام، پديرفت. مدت حكومت او در مازندران يك سال و هشت ماه بود و او در اين مدت با مسئله سركشى سالار مؤيد ديوسالار در مازندران مواجه شد. با ورود نيروى ژاندارم خيلى زود اين غائله پايان يافت. نادر آراسته در مرداد 1321 از سوى احمد قوام نخست وزير وقت به استاندارى استان اول يا گيلان منصوب شد؛ مدت استاندارى وى دو سال بود. از حوادث دوره استاندارى وى اعزام عده‏اى از ايرانيان بازداشت شده به توسط متفقين به اين استان بود. نخست‏وزير وقت على سهيلى در نامه‏اى به آراسته خبر اعزام بازداشتيها را اعلام كرد، و او در رشت محلى براى اقامت اين اشخاص آماده كرد.
نادر آراسته در آذر ماه 1323 از سوى مرتضى‏قلى‏خان بيات نخست‏وزير به تهران احضار شد. بيات در اين ملاقات او را از سوى محمد رضاشاه دعوت به همكارى در دولت نمود و چند وزارت را ــ مانند وزارت كشاورزى، راه، پست و تلگراف ــ به وى پيشنهاد كرد كه آراسته پست و تلگراف را انتخاب كرد. در ارديبهشت 1324 ابراهيم حكيمى او را به عنوان وزير راه دولت خود معرفى كرد؛ اما اين دولت از مجلس چهاردهم رأى اعتماد نگرفت و نادر آراسته در دولت بعدى كه دولت محسن صدر بود به وزارت راه منصوب شد كه عمر اين دولت نيز چهار ماه بيشتر نبود. در اين زمان نيروهاى متفقين مشغول ترك ايران بودند و قرار بر اين شد كه دولت ايران اموال و تأسيسات آنان را با اندكى تخفيف بخرد؛ اموال راه آهن نيز از جمله اين اموال بود كه به تأييد وزير راه نادر آراسته و كميسيون امور خارجه مجلس از آمريكاييها به مبلغ هشت ميليون دلار خريدارى شد. آراسته در ارديبهشت ماه 1325 به استاندارى اصفهان انتخاب و دو سال بعد در تير ماه 1327 در دولت عبدالحسين هژير به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. او در كابينة محمد ساعد، كه در آبان ماه همان سال تشكيل شد، نيز به وزارت پست و تلگراف رسيد و اين آخرين پست وزارتى وى بود. در اواخر سال 1327 محمد ساعد او را براى سفارت ايران در شوروى به محمد رضا شاه پيشنهاد كرد كه پذيرفته شد و آراسته در خرداد ماه 1328 به مسكو رفت و به مدت پنج سال در اين سمت مشغول بود. او زمانى به سفارت ايران در شوروى منصوب شد كه مناسبات ايران و شوروى به علت انحلال حزب توده و دستگيرى و محكوميت سران آن تيره بود و مأموريت وى تأكيد بر روابط دوستانة دو كشور و حل مسائل ارزى و مرزى بود. آراسته در مرداد 1333 به ايران بازگشت و از آن پس ديگر منصب مهمى به وى داده نشد و در سال 1353 درگذشت. دراسناد محرمانه بريتانيا او را فاقد شخصيت برجسته معرفى كرده‏اند.10 در منابع موجود هيچ موردى كه بيان‏كنندة ويژگى خاصى از وى در دوره‏هاى سفارت يا وزارت باشد، ديده نشد. او كه به زبان روسى تسلط بسيار داشت نمايشنامه كمدى بازرس نوشته گوگول را به فارسى بازگرداند.
برادر نادر آراسته، بهمن آراسته، در زمينه كشاورزى تحصيل كرده بود و مدير كل اداره كشاورزى در چند استان بود. در دوره اصلاحات ارضى نيز رياست سازمان اصلاحات ارضى را در چند استان بر عهده داشت. او يكى از اعضاى حزب ايران نوين بود كه در دورة 21 مجلس شوراى ملى نماينده شاه‏زند شد و به سبب تخصص خود به عضويت كميسيون كشاورزى مجلس در آمد. همسر آراسته، اشرف‏الملوك فرزند سرداود خان مفتاح‏السلطنه شقاقى، پس از وقوع انقلاب اسلامى به آمريكا رفت. نادر آراسته داراى فرزندى به نام سيروس بود كه در رشته پزشكى به تحصيل پرداخت و طى يك پرواز نمايشى با هواپيماى بى‏موتور سقوط كرد و درگذشت.

پی نوشتها:
1. در خصوص اين انتصاب، وى منابع گوناگون سالهاى متفاوتى ذكر كرده‏اند ولى در اين مقاله به خاطرات وى و «فهرست الفبايى اسامى كارمندان وزارت امور خارجه»، نشريه وزارت امور خارجه، شماره دوم، خرداد 1328، ص 78 استناد شده است.
2.. نادر آراسته، «انگلستان در سال 1925»، بيست و چهارمين سالنامه دنيا، ص 230.
3 . فعاليت كمونيستى در دوره رضاشاه 1310ـ1300. به كوشش كاوه بيات. تهران، سازمان اسناد ملى ايران، 1370. صص 83-82.
4 . نادر آراسته، «سفارت من در آلمان قبل ازجنگ و ماههاى اول جنگ»، بيست و سومين سالنامه دنيا، ص 256.
5 . نادر آراسته، «سفارت من در آلمان قبل از جنگ و ماههاى اول جنگ»، بيست و سومين سالنامه دنيا، ص 258.
6 . سند شماره 19-138-3 مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
7 . دولت ايران و متخصاصان مهاجر آلمانى. به كوشش: رضا آذرى شهررضايى. تهران، انتشارات سازمان اسناد ملى ايران، 1374. صص 110-108.
8 . نادر آراسته، «سفارت من در آلمان قبل از جنگ و ماههاى اول جنگ»، بيست و سومين سالنامه دنيا، ص 272.
9 . سند شماره 83ـ21ـ3 مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
10 . «سياستمداران ايران در اسناد محرمانه بريتانيا»، ابوالفضل قاسمى، آينده، سال چهاردهم، شماره 8-6، ص 432.