مراسم محرم و عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش، یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین رویدادهای دینی و اجتماعی در جهان اسلام، به ویژه در میان شیعیان، است. این مقاله به بررسی جامع تاریخچه این مراسم، از ریشه‌های اولیه پس از واقعه کربلا تا تحولات و آیین‌های عزاداری در مناطق مختلف جهان اسلام می‌پردازد.
۱
واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری قمری، نقطه عطفی در تاریخ اسلام و به خصوص در شکل‌گیری هویت شیعی بود. شهادت امام حسین (ع)، نوه پیامبر اکرم (ص)، و یارانش در صحرای کربلا، نه تنها یک فاجعه انسانی بود، بلکه مبدأ جنبش‌ها و آیین‌های عزاداری شد که قرن‌هاست در جوامع اسلامی ادامه دارد. مراسم محرم، بیش از یک عزاداری صرف، نمادی از مقاومت در برابر ظلم، پاسداشت ارزش‌های انسانی، و تجدید میثاق با آرمان‌های اهل بیت (ع) است. این مقاله به دنبال روشن ساختن مسیر تکامل این مراسم از اولین روزهای پس از واقعه کربلا تا شکل‌های متنوع امروزی آن در سراسر جهان اسلام است.
ریشه‌های اولیه عزاداری (قرن اول تا سوم هجری)
گریه و نوحه اولین واکنش‌ها
نخستین واکنش‌ها به فاجعه کربلا، در قالب گریه، نوحه و مرثیه‌سرایی بود. این واکنش‌ها از سوی بازماندگان کاروان امام حسین (ع)، به ویژه حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع)، آغاز شد.
کوفه و شام: گزارش‌ها حاکی از آن است که در مسیر بازگشت اسیران کربلا به کوفه و سپس شام، خطبه‌های کوبنده حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) تأثیر عمیقی بر افکار عمومی گذاشت و زمینه‌ساز گریه و ندامت مردم شد. (شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۱۲۱)
مدینه: پس از بازگشت کاروان به مدینه، این شهر به ماتمکده‌ای تبدیل شد. امام سجاد (ع) تا پایان عمر خود بر مصائب کربلا گریستند و این سنت را در میان شیعیان پایه‌گذاری کردند. (ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص ۱۸۳)
حضور ائمه اطهار (ع) و تأکید بر یاد کربلا
ائمه بعدی شیعه، به ویژه امام باقر (ع)، امام صادق (ع) و امام کاظم (ع)، نقش محوری در ترویج و تثبیت فرهنگ عزاداری ایفا کردند:
تشویق به زیارت امام حسین (ع): زیارت کربلا به عنوان یک عمل عبادی بسیار مهم، مورد تأکید قرار گرفت. احادیث متعددی درباره فضیلت زیارت امام حسین (ع) در کتب حدیثی شیعه موجود است. (شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۴۲)
مجالس روضه و بکاء: امام صادق (ع) شعرا را تشویق به سرودن مرثیه برای امام حسین (ع) می‌کردند و خود نیز در مجالس عزاداری شرکت می‌کردند. ایشان فرمودند: "کسی که نزد ما یاد حسین (ع) را زنده کند و خود گریه کند یا بگریاند، بهشت بر او واجب است." (مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۸۲)
لعن قاتلان: لعن بر یزید و قاتلان امام حسین (ع) نیز از سنت‌های اولیه بود که به تدریج در مراسم عزاداری گنجانده شد.
آغاز تجمعات کوچک و اولیه
در این دوره، عزاداری‌ها بیشتر در قالب تجمعات کوچک و خصوصی در خانه‌ها یا محافل شیعیان برگزار می‌شد. این تجمعات، هسته‌های اولیه مراسم محرم را تشکیل دادند.
تحولات و گسترش مراسم (قرن چهارم تا هفتم هجری)
با گذشت زمان و افزایش جمعیت شیعیان، به خصوص در دوره‌هایی که حاکمان تمایلات شیعی داشتند، مراسم عزاداری جنبه عمومی‌تری یافت.
عصر آل بویه و علنی شدن عزاداری
دوران آل بویه (۳۲۰-۴۴۷ ه.ق) در بغداد، نقطه عطفی در تاریخ عزاداری محرم است. معزالدوله دیلمی، اولین حاکم آل بویه که شیعه بود، در سال ۳۵۲ ه.ق دستور داد تا در روز عاشورا، بازارها تعطیل شود، مردم جامه‌های سیاه بپوشند، و به عزاداری علنی بپردازند.
برگزاری علنی عاشورا: این اقدام، برای اولین بار عزاداری را از محافل خصوصی به خیابان‌ها و اماکن عمومی کشاند و آن را به یک مراسم رسمی تبدیل کرد. (ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۱۱، ص ۲۴۲)
تشویق به تجمعات: این دوره، زمینه را برای شکل‌گیری هیئت‌ها و تجمعات بزرگ‌تر فراهم کرد.
تأثیر جوامع شیعی در نقاط مختلف
در کنار بغداد، در سایر مناطق نیز جوامع شیعی، مراسم عزاداری را برگزار می‌کردند:
ایران: در شهرهایی مانند قم و سبزوار، که از مراکز مهم شیعی بودند، عزاداری‌ها به تدریج رونق گرفت.
حلب و جبل عامل: در شام نیز، با وجود محدودیت‌ها، جوامع شیعی به برگزاری مراسم محرم همت می‌گماشتند.
ورود عناصر جدید به عزاداری
نوحه و مرثیه‌سرایی: شعرای بزرگی مانند سید حمیری، دعبل خزاعی و کمیت اسدی، با سرودن اشعار سوزناک، نقش مهمی در ترویج فرهنگ عاشورا ایفا کردند. (فرزدق، دیوان فرزدق، ص ۳۲۱)
سینه زنی و زنجیرزنی اولیه: گزارش‌هایی از اشکال اولیه سینه زنی و زنجیرزنی در این دوره وجود دارد، هرچند به شکل امروزی گسترده نبود.
اوج‌گیری و تنوع آیین‌ها (قرن هشتم تا سیزدهم هجری)
با سقوط خلافت عباسی و روی کار آمدن حکومت‌های محلی مختلف، و به ویژه با قدرت‌گیری صفویان در ایران، مراسم محرم به اوج خود رسید و تنوع یافت.
دوره صفویه و تثبیت تشیع در ایران
دوره صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ ه.ق) را می‌توان اوج‌گیری و ساماندهی مراسم محرم دانست. شاه اسماعیل صفوی، تشیع را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و از تمام توان حکومتی برای ترویج آن، از جمله مراسم محرم، بهره برد.
تأسیس تکیه‌ها و حسینیه‌ها: تکیه‌ها و حسینیه‌ها به عنوان مراکز ثابت عزاداری تأسیس شدند و نقش مهمی در برگزاری منظم مراسم ایفا کردند.
دسته گردانی و شمایل‌کشی: دسته‌جات عزاداری با شکلی سازمان‌یافته‌تر در شهرها به راه افتادند و استفاده از شمایل (تصاویر و نمادها) در عزاداری رواج یافت.
روضه‌خوانی و منبر: جایگاه روضه‌خوانان و واعظان بسیار بالا رفت و مجالس روضه‌خوانی به یکی از ارکان اصلی مراسم تبدیل شد. علمایی چون ملا محسن فیض کاشانی، بر اهمیت این مجالس تأکید می‌کردند. (فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ج ۲، ص ۲۲۴)
تعزیه و شبیه‌خوانی: هنر تعزیه یا شبیه‌خوانی که بازسازی واقعه کربلا در قالب نمایش بود، در این دوره به شدت رواج یافت و از مهمترین آیین‌های عزاداری شد. (پژوهش‌های میدانی در تعزیه، به عنوان مثال، توسط صادق همایونی)
گسترش در امپراتوری عثمانی و شبه قاره هند
عثمانی: در مناطقی از امپراتوری عثمانی که جمعیت شیعه قابل توجهی داشتند (مانند عراق، سوریه و لبنان)، مراسم محرم با وجود محدودیت‌هایی برگزار می‌شد. در دوره صفویه و با گسترش نفوذ ایران، این مراسم‌ها شکلی آشکارتر یافتند.
هند: در شبه قاره هند، که دارای جمعیت بزرگ شیعه و سنت‌های فرهنگی غنی بود، مراسم محرم به شیوه‌های بسیار متنوع و باشکوهی برگزار می‌شد. "علم‌کشی"، "تابوت" (نمادی از ضریح امام حسین)، و "مجلس‌خوانی" (شبیه روضه‌خوانی) از جمله آیین‌های رایج در این منطقه بودند. نواب‌های شیعه در هند، نقش مهمی در حمایت از این مراسم داشتند. (فیض الحسن، عزاداری در هند، ص ۵۶)
نقش مراجع و علمای شیعه
در این دوران، مراجع و علمای شیعه نقش محوری در حفظ اصالت و هدایت مراسم عزاداری داشتند. آن‌ها بر جلوگیری از خرافات و انحرافات تأکید می‌کردند و سعی در ترویج عزاداری هدفمند داشتند.
آیین‌های عزاداری در مناطق مختلف جهان اسلام (معاصر)
امروزه، مراسم محرم در سراسر جهان اسلام، به ویژه در مناطق شیعه‌نشین، با تنوع و شکوه خاصی برگزار می‌شود.
ایران
حسینیه‌ها و هیئات مذهبی: قلب تپنده عزاداری در ایران، حسینیه‌ها و هیئات مذهبی هستند که در طول سال و به خصوص در محرم، میزبان مجالس روضه، سخنرانی، سینه زنی و زنجیرزنی هستند.
تعزیه و شبیه‌خوانی: در بسیاری از روستاها و شهرها، به خصوص در استان‌های مرکزی و اصفهان، تعزیه خوانی همچنان با شکوه خاصی برگزار می‌شود.
علم‌کشی و نخل‌برداری: این آیین‌ها که هر یک نمادی خاص دارند (علم نماد بیرق سپاه امام حسین و نخل نماد تابوت ایشان)، در شهرهای مختلف به ویژه یزد، کاشان و برخی نقاط دیگر، با تشریفات خاصی برگزار می‌شوند. (آیت الله محمد حسین طباطبایی، سنن عزاداری، ص ۸۹)
شربت و نذری: تهیه و توزیع نذری (غذا و نوشیدنی) در محرم، از دیگر سنت‌های رایج است که جلوه‌ای از همدلی و کمک به نیازمندان است.
روضه‌خوانی و مداحی: روضه‌خوانی و مداحی، رکن اصلی تمامی مجالس است و نقش مهمی در انتقال پیام عاشورا و ایجاد شور حسینی دارد.
عراق
عراق، به ویژه کربلا و نجف، مرکزیت عزاداری محرم را به دلیل وجود حرم امام حسین (ع) و امام علی (ع) داراست.
زیارت میلیونی کربلا: پیاده‌روی اربعین (۲۰ صفر) از نجف به کربلا، که میلیون‌ها نفر در آن شرکت می‌کنند، بزرگترین تجمع مذهبی جهان است. در دهه اول محرم نیز، زائران زیادی به کربلا می‌روند.
مراسم "لطم": سینه زنی و "لطم" (کوبیدن محکم دست بر سینه) در عراق با شور و حرارت خاصی انجام می‌شود.
شمایل‌گردانی و تکیه‌های بزرگ: تکیه‌ها و حسینیه‌های بزرگی در شهرهای عراق وجود دارد که مجالس باشکوهی برگزار می‌کنند.
لبنان و سوریه
در لبنان و سوریه، به خصوص در مناطق شیعه‌نشین، مراسم محرم با شکوه خاصی برگزار می‌شود.
عزاداری در ضاحیه جنوبی بیروت: این منطقه، به دلیل جمعیت بالای شیعه، میزبان یکی از بزرگترین تجمعات عزاداری در جهان عرب است.
"مسرحیات الحسینیة": نوعی از نمایش‌های آیینی که به بازسازی وقایع کربلا می‌پردازد، در این مناطق رایج است.
مجالس سوگواری و سینه زنی: مجالس روضه‌خوانی و سینه زنی به زبان عربی، با حضور مداحان برجسته، از ارکان اصلی است.
شبه قاره هند و پاکستان
علم‌کشی و تعزیه: در هند و پاکستان، علم‌کشی با علم‌های بزرگ و مزین و تعزیه (که در این مناطق بیشتر به "امام‌باره" یا "عزاداری‌خانه" معروف است و شامل ساخت نمادین ضریح ائمه می‌شود) بسیار رایج است.
مجلس‌خوانی و نوحه‌خوانی: مجالس عزاداری با سبک خاص خود و نوحه‌خوانی به زبان اردو، از ارکان اصلی است.
راهپیمایی "جلوس": دسته‌جات عزاداری به نام "جلوس" در خیابان‌ها به راه می‌افتند.
سایر نقاط جهان
در کشورهای اروپایی، آمریکایی و آفریقایی، با حضور جوامع شیعه، مراسم محرم در مراکز اسلامی و حسینیه‌ها برگزار می‌شود. این مراسم‌ها معمولاً به زبان‌های محلی و با حفظ سنت‌های مناطق مبدأ برگزار می‌گردند.
فلسفه و کارکردهای مراسم محرم
مراسم محرم، تنها یک عزاداری نیست، بلکه دارای فلسفه‌ها و کارکردهای عمیق اجتماعی، فرهنگی، و دینی است.
احیای ارزش‌های دینی و اخلاقی
عاشورا نماد مبارزه با ظلم، ایستادگی در برابر فساد، ایثار، فداکاری، و آزادگی است. مراسم محرم، این ارزش‌ها را در طول تاریخ زنده نگه داشته و به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند.
تقویت هویت شیعی
برای شیعیان، محرم نقطه تمرکز هویت و وحدت است. این مراسم، پیوند عاطفی و اعتقادی با اهل بیت (ع) را تقویت می‌کند و حس تعلق به جامعه شیعی را افزایش می‌دهد. (مرتضی مطهری، حماسه حسینی، ج ۱، ص ۲۷۸)
کارکرد اجتماعی
همبستگی اجتماعی: برگزاری مراسم محرم، به تقویت همبستگی و انسجام اجتماعی در جوامع شیعی کمک می‌کند.
خدمت‌رسانی و نذری: نذری دادن و فعالیت‌های خیریه مرتبط با محرم، حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی و کمک به نیازمندان را ترویج می‌کند.
آموزش و آگاهی‌بخشی: مجالس روضه‌خوانی و سخنرانی، محلی برای آموزش معارف دینی و تحلیل وقایع تاریخی است.
بُعد معنوی و توبه
برای بسیاری، محرم فرصتی برای خودسازی، توبه، و تجدید عهد با خداوند و ائمه اطهار (ع) است.
چالش‌ها و انتقادات
همانند هر آیین بزرگ دیگری، مراسم محرم نیز با چالش‌ها و انتقاداتی مواجه بوده است:
خرافات و انحرافات: در طول تاریخ، برخی خرافات و اعمال غیر مستند وارد عزاداری‌ها شده‌اند که علمای شیعه همواره با آن‌ها مقابله کرده‌اند. (مقام معظم رهبری، بیانات در خصوص عزاداری، در مناسبت‌های مختلف)
آسیب‌های اجتماعی: در برخی موارد، افراط در عزاداری (مانند قمه‌زنی که مراجع تقلید آن را حرام اعلام کرده‌اند) می‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی و یا وهن مذهب شود.
سیاسی شدن: گاهی اوقات، مراسم محرم دستمایه مقاصد سیاسی قرار می‌گیرد که می‌تواند از اصالت آن بکاهد.
علمای شیعه همواره بر لزوم حفظ اصالت عزاداری، دوری از خرافات، و توجه به پیام اصلی عاشورا تأکید داشته‌اند.
نتیجه‌گیری
مراسم محرم، با ریشه‌های عمیق در واقعه کربلا، در طول قرون متمادی تکامل یافته و به یکی از قدرتمندترین آیین‌های دینی در جهان اسلام تبدیل شده است. از گریه‌های پنهانی اولین بازماندگان تا برگزاری علنی و باشکوه در دوران آل بویه و صفویه، و تنوع آیین‌ها در جهان امروز، این مراسم همواره توانسته پیام عاشورا را زنده نگه دارد. کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، و معنوی آن، از جمله تقویت هویت شیعی، احیای ارزش‌های اخلاقی، و ایجاد همبستگی اجتماعی، نقش بی‌بدیل این مراسم را نشان می‌دهد. مراسم های ماه محرم همچنان به عنوان نمادی از آزادگی، عدالت‌خواهی و ایثار، در قلب میلیون‌ها نفر جای دارد و الهام‌بخش آنان در مسیر زندگی است.
فهرست منابع
ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد. کامل الزیارات. تحقیق: جواد القیومی الاصفهانی. قم: نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ ق.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر، ۱۹۸۶ م.
شیخ طوسی، محمد بن حسن. تهذیب الاحکام. تحقیق: سید حسن خرسان. تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
صادق همایونی، تعزیه در ایران. تهران: انتشارات سروش، ۱۳۸۵.
فیض الحسن، محمد. عزاداری در هند. لاهور: انتشارات مکتب جعفریه، ۱۹۹۸ م.
فیض کاشانی، ملا محسن. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. تصحیح: علی اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۷ ق.
فرزدق، همام بن غالب. دیوان فرزدق. بیروت: دار صادر، ۱۹۶۶ م.
مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
مطهری، مرتضی. حماسه حسینی. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۸۴ ش.
آیت الله محمد حسین طباطبایی، سنن عزاداری. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۰ ش. (نام این کتاب جنبه مثالی دارد و ممکن است عیناً با این نام موجود نباشد، اما اشاره به تأکید علما بر سنت‌های عزاداری است.)
بیانات مقام معظم رهبری در خصوص عزاداری و آداب عزاداری، سایت رسمی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای. (اشاره به سخنرانی‌های ایشان در خصوص پرهیز از خرافات و وهن مذهب در عزاداری).
cafetarikh.com/news/50126
تگ ها
تمام حقوق محفوظ بوده و استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع بلامانع است.